Μια συνηθισμένη άσκηση σε εναρκτήρια μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου ή Ατομικών Ελευθεριών είναι η προτροπή να εντοπισθούν συνταγματικά ζητήματα ή δικαιώματα στην επικαιρότητα (πχ. σε μια εφημερίδα). Τις τελευταίες μέρες μια τέτοια άσκηση θα ήταν πανεύκολη. Η πανδημία ασκώντας έντονη επιρροή στην καθημερινότητα των ανθρώπων υπενθυμίζει πόσες πτυχές της καθημερινότητας αυτής είναι άμεσα συσχετισμένες με το Σύνταγμα. Ακολουθεί μια μικρή λίστα με συνταγματικά ζητήματα που θέτει η καθημερινότητα της πανδημίας.
Κράτος
Ποιοι είναι οι σκοποί του κράτους; Το κράτος πρέπει να παρέχει στους πολίτες του ασφάλεια. Και ελευθερία. Η σχέση των δύο αυτών άσπονδων συντρόφων, η ισορροπία ασφάλειας και ελευθερίας περνάει ίσως τη μεγαλύτερη δοκιμασία της μετά από την αλλαγή που επέφερε η 11η Σεπτεμβρίου. Το πόσο παρεμβατικό κράτος επιτρέπει η κάθε πολιτική και συνταγματική κουλτούρα καθρεφτίζεται στον τρόπο με τον οποίο διαφορετικά κράτη, πχ. το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, οι ΗΠΑ, η Ισπανία και η Ελλάδα αντιδρούν στην κρίση. Η έννοια του κοινωνικού κράτους αναπόφευκτα γίνεται επίκαιρη σε συνθήκες υγειονομικής κρίσης. Η επικράτεια επίσης.
Σύνορα
Σχεδόν με τραγική ειρωνεία, παράλληλα με τη συζήτηση για την προστασία των συνόρων για να εμποδιστούν μεταναστευτικές ροές και την επίδραση της στους ευάλωτους πρόσφυγες που αναζητούν άσυλο, χώρες κλείνουν τα σύνορά τους για να κρατήσουν έξω τον ιό. Η έννοια των συνόρων γίνεται πιο απτή, καθώς η ελευθερία που απολαμβάνει ο ταξιδιώτης ανατρέπεται και οι μέχρι χθες αυτονόητα προσβάσιμες χώρες καθίστανται απαγορευμένοι προορισμοί. Η ίδια η έννοια των συνόρων αποκτά μια συμβολική βαρύτητα στη “μάχη” ενάντια στην πανδημία. Ταυτόχρονα, η διαφοροποίηση ανάμεσα στο βαθμού αυστηρότητας των ελέγχων στα σύνορα χωρών της Ε.Ε. θέτει ζητήματα προς εξέταση για το μέλλον.
Δικαιώματα
Το δικαίωμα στην υγεία πρωταγωνιστεί και στις δύο του διατάσεις ως ατομικό και ως κοινωνικό. Στην αναπόφευκτη σύγκρουση δικαιωμάτων καταλαμβάνει τη θέση περιορισμού, καθώς άλλα θεμελιώδη δικαιώματα υποχωρούν μπροστά του. Ένα μικρό προοίμιο, στα επιτακτικά διλήμματα της πανδημίας έδωσε η συζήτηση για την υποχρεωτικότητα των εμβολίων. Μπορώ να εκμεταλλεύομαι την ανοσία αγέλης που δημιουργούν οι άλλοι ώστε να μην εμβολιάσω το παιδί μου; Μπορώ να ασκώ την ελευθερία μου χωρίς να σκέφτομαι τους ευάλωτους που δεν μπορούν να εμβολιαστούν; Η έκβαση της πανδημίας ίσως επιτρέψει την επανεξέταση των σταθμίσεων.
Ελευθερία μετακίνησης, ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας, προσωπική ελευθερία επιχειρηματική ελευθερία, οικονομική ελευθερία, η ελευθερία της έκφρασης, δικαίωμα συνάθροισης και θρησκευτική λατρεία περιορίζονται για λόγους γενικού συμφέροντος. Παραδείγματα για εξετάσεις πρώτου έτους νομικής (που πάντα είναι τραβηγμένα για διδακτικούς λόγους) μετατρέπονται σε πραγματικότητα. Η βόλτα στην παραλία, η άθληση στα πάρκα και στα γυμναστήρια, το ποτό στο μπαρ, η κοινωνική συναναστροφή, το θέατρο, το πάρτι, η έξοδος ακόμα από το σπίτι σε περιπτώσεις καραντίνας ή απαγόρευσης κυκλοφορίας, η διαδήλωση και η δημόσια συνάθροιση αποτελούν εκφάνσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων και περιορίζονται.
Η αξία του ανθρώπου μοιάζει να μπαίνει (άτυπα) στο ζύγι καθώς διαβάζουμε για τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι ιατροί όταν δεν επαρκούν τα μέσα για να προσπαθήσουν να τους σώσουν όλους. Μπορεί η ηλικία να αποτελέσει κριτήριο για μια δύσκολη επιλογή; Κριτήρια για τη διαλογή ασθενών υπήρχαν ήδη, καθώς οι ανεπάρκειες στα συστήματα υγείας και οι έκτακτες ανάγκες δεν εμφανίστηκαν τώρα. Όμως, τα διλήμματα αυτά παρέμεναν ανομολόγητα, βαραίνοντας μόνο όσους τα αντιμετώπιζαν χωρίς να απασχολούν το δημόσιο διάλογο αφήνοντας ουλές στη θεωρητική διάσταση των δικαιωμάτων.
Η προστασία προσωπικών δεδομένων φαίνεται να υποχωρεί χωρίς πειστική αιτία. Οι πρώτοι ασθενείς του ιού από τον οποίο πιθανόν να νοσήσουμε όλοι, “φωτογραφήθηκαν” από τα ΜΜΕ και υπέστησαν ένα ιδιότυπο shaming. Το γεγονός ότι αυτό συνέβη ενώ η ασθένεια είναι προσωπικό δεδομένο αφήνει το αποτύπωμα του στην πράξη των θεμελιωδών ελευθεριών.
Αναλογικότητα
Κοινός παρονομαστής των επιβαλλόμενων περιορισμών σε συνάρτηση με τον επιδιωκόμενο σκοπό αποτελεί η χρήση της αναλογικότητας. Όσο μεγαλύτερη είναι η απειλή, τόσο πιο εύκολα κρίνονται οι περιορισμοί αναγκαίοι και ανάλογοι. Ίσως η επιταγή της αναλογικότητας να έπαιξε αρνητικό ρόλο στην πρώτη φάση της πανδημίας. Οι απαγορεύσεις, ο περιορισμός δικαιωμάτων δεν ήταν πασίδηλα ανάλογος μέχρι να αυξηθούν τα κρούσματα και να διασωληνωθούν ασθενείς. Ένα νέο κριτήριο αναδύθηκε από την πανδημία είναι ο αυτοπεριορισμός καθώς η συλλογική επιτυχία ή αποτυχία του συγκαθορίζει το ανάλογο των περιορισμών. Για παράδειγμα, για να κριθεί το ανάλογο του περιορισμού της απαγόρευσης κυκλοφορίας αποτελεί κριτήριο και ο βαθμός αυτοπεριορισμού των πολιτών μετά από σχετική προτροπή για ελαχιστοποίηση των μετακινήσεων.
Όσον αφορά απαγορεύσεις που άπτονται της ελεύθερης έκφρασης (διαδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις, δημόσιες συναθροίσεις κ.ά.) φαίνεται χρήσιμη μια έννοια δανεική από το αμερικανικό συνταγματικό οπλοστάσιο: η ουδετερότητα των περιορισμών ως προς το περιεχόμενο της έκφρασης. Όταν είναι πασίδηλο ότι οι περιορισμοί δεν στοχεύουν στο περιεχόμενο του εκφραζόμενου λόγου είναι εμφανές ότι είναι σύμφωνοι με το Σύνταγμα.
Ισότητα
Η αρχή της ισότητας είναι επίσης σημαντική όταν περιορίζονται ελευθερίες. Η όμοια ρύθμιση όμοιων καταστάσεων, πέρα από τη νομική της σημασία, ως αίσθηση της ισότητας μπορεί να επιδράσει στον αυτοπεριορισμό των πολιτών όσον αφορά συμπεριφορές που είναι πρακτικά δυσχερές να ελεγχθούν. Η ισότητα λειτουργεί ως παρότρυνση (nudge) παράλληλα με την απαγόρευση: ισότητα ενώπιον των περιορισμών. Είτε είναι σημαντικό για εμένα το γυμναστήριο, το μπαρ, το εστιατόριο, το κομμωτήριο, το νυχάδικο ή το θέατρο, και ακόμα περισσότερο αν μου αρέσουν όλοι αυτοί οι τρόποι καθημερινής κοινωνικοποίησης, έκφρασης και ανάπτυξης της προσωπικότητας τα στερούμαι και έτσι εντάσσομαι σε μια κοινότητα ανθρώπων που και αυτοί στερούνται.
Όταν υφίσταμαι οικονομική επιβάρυνση από τον περιορισμό της δραστηριότητάς μου είναι σημαντικό να βλέπω ότι ο περιορισμός είναι γενικός. Όταν συνεχίζω να εργάζομαι, λόγω της φύσης της εργασίας μου γνωρίζω ότι οι περιορισμοί στα δικαιώματα των άλλων θα μου επιτρέψουν, αν ανήκω στο πρώτο κύμα αυτών που θα νοσήσουν, να έχω πρόσβαση σε περίθαλψη.
Το δικαίωμα που φαίνεται να ῾έκλεψε᾽ λίγο είναι το δικαίωμα στη λατρεία. Τα συνταγματικά δικαιώματα δεν ιεραρχούνται, άρα η ουδετερότητα και η ίση αντιμετώπιση των φορέων τους επιβάλλουν ο περιορισμός δικαιωμάτων, μέσω στάθμισης των συγκρουόμενων αγαθών, να γίνεται με κοινό γνώμονα: το βαθμό επικινδυνότητας για το γενικό συμφέρον. Μια δραστηριότητα με υψηλότερο ρίσκο από άλλες περιορίστηκε με καθυστέρηση, και σε μικρότερο βαθμό.
Μια πανδημία δεν μπορεί φυσικά να απαλείψει την κοινωνική και οικονομική ανισότητα παρά την υπόμνηση της ευαλωτότητας. Το βαθύτερο ζήτημα της ανισότητας ως εσωτερικού τραύματος που θέτει σε διακινδύνευση τις κατακτήσεις της φιλελεύθερης δημοκρατίας υφέρπει και στην νέα αυτή κρίση που ακολουθεί την παγκόσμια οικονομική κρίση. Η νομική όμως αρχή της ισότητας σε συνδυασμό με την εφαρμογή της αναλογικότητας για τις αναγκαίες σταθμίσεις αποτελούν και σε αυτή τη κρίση βασικά εργαλεία για τη θεμελίωση αλλά και τη νομιμοποίηση των περιορισμών.
Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κορονοϊού είναι ότι είναι πιο ευάλωτοι στην επίδρασή του οι ηλικιωμένοι και όσοι έχουν υποκείμενα νοσήματα. Μια ενδιαφέρουσα ηθικονομική άσκηση θα ήταν η υπόθεση ο ιός να έθιγε περισσότερο τα παιδιά, ή τους νέους. Θα ήταν ίδιοι οι αναγκαίοι περιορισμοί; Θα ήταν όμοια η ισορροπία περιορισμών από το κράτος και αυτοπεριορισμού του πολίτη;
Έκτακτη Ανάγκη
Η κρίση του της πανδημίας, ίσως ακόμα πιο έντονα από την οικονομική κρίση δείχνει ότι το δίκαιο της ανάγκης δεν είναι μια ιστορική έννοια, καθώς εξελίσσεται δυναμικά. Άλλες έννομες τάξεις επιτρέπουν την τυπική του εφαρμογή, ενώ σε άλλες η άτυπη εφαρμογή του το καθιστά κριτήριο τον περιορισμό των ελευθεριών και δικαιολογεί την νομοθέτηση με διατάγματα ή πράξεις νομοθετικού περιεχομένου. Η ενεργοποίηση από κάποιες χώρες λόγω της πανδημίας του άρθρου 15 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου λειτουργεί ως υπόμνηση του διλήμματος αν είναι λιγότερο επικίνδυνη για τα δικαιώματα η τυπική κήρυξη κατάστασης ανάγκης ή άτυπη χρήση της ως γνώμονα για τον περιορισμό δικαιωμάτων. Η επικαιροποίηση των παλιών εκδοχών του δικαίου της ανάγκης συντελείται τυπικά και άτυπα μέσω των νέων προκλήσεων. Η αποδοχή της ανάγκης για ένα νέο δίκαιο της ανάγκης μπορεί να καταστήσει τις συνταγματικές τάξεις πιο αποτελεσματικές στη διαχείριση των νέων διακινδυνεύσεων.
Η ανθεκτικότητα των συνταγματικών δικαιωμάτων
Η ανθεκτικότητα των συνταγματικών δικαιωμάτων σε περιόδους κρίσεων εξαρτάται από την προσαρμοστικότητα τους στην πραγματικότητα, που διασφαλίζει και την επανατακτικότητα τους: τη δυνατότητα επαναφοράς όταν η κρίση παρέλθει. Η ανθεκτικότητα των συνταγματικών δικαιωμάτων αποτελεί πυρήνα της ανθεκτικότητας του Συντάγματος, της δυνατότητάς του να υποδέχεται απρόβλεπτες κρίσεις συνεχίζοντας να επιτελεί τις βασικές του λειτουργίες. Ίσως η κρίση της πανδημίας φανερώσει τη σύνδεση ανάμεσα στην ανθεκτικότητα των πολιτών και της κοινωνίας με την ανθεκτικότητα του Συντάγματος.
Αλκμήνη Φωτιάδου
Συνταγματολόγος (Διδάκτωρ Νομικής), Δικηγόρος
