I. Εισαγωγή
H επιβολή της χρήσεως μάσκας για την είσοδο στη σχολική τάξη εντείνει τον συνταγματικό διάλογο σε περίοδο πανδημίας. Οι υπερασπιστές της μάσκας κρίνουν, με βάση τα πορίσματα της ιατρικής επιστήμης, ότι η χρήση αυτής είναι ο μόνος τρόπος για την απρόσκοπτη έναρξη της σχολικής χρονιάς. Αντιθέτως, μερίδα συμπολιτών μας ανθίσταται στη χρήση της μάσκας στην τρυφερή μαθητική ηλικία. Το εύλογο ερώτημα που ανακύπτει είναι αν η απαγόρευση εισόδου στη σχολική τάξη άνευ μάσκας και η συνακόλουθη αποστέρηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι συνταγματικά ανεκτή.
II. Το κείμενο νομοθετικό πλαίσιο
Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 7 της υπ’ αριθμ. Δ1α/ΓΠ.οικ. 55339/8.9.2020 ΚΥΑ (ΦΕΚ 3780),[1] «Σε περίπτωση που μαθητής δεν τηρεί τις υποχρεώσεις του ως προς την υποχρεωτική χρήση μάσκας (μη ιατρικής ή ιατρικής/χειρουργικής), δεν του επιτρέπεται η είσοδος στη σχολική τάξη και λαμβάνει απουσία, ενώ, εφόσον είναι ανήλικος, παραμένει σε ειδικό χώρο, με τήρηση όσο το δυνατόν επαρκούς απόστασης και των λοιπών μέτρων προστασίας, μέχρι την παραλαβή του από τους γονείς/κηδεμόνες του. Ο ειδικός χώρος ορίζεται με απόφαση του Συλλόγου διδασκόντων, υπό την εποπτεία του Διευθυντή της σχολικής μονάδας.»
III. Τα συγκρουόμενα συνταγματικώς προστατευόμενα έννομα αγαθά
Α. Προστασία της δημόσιας υγείας
Η προστασία της δημόσιας υγείας αποτελεί μια ειδικότερη έκφανση της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος. Εάν νοσήσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού λόγω του συγχρωτισμού πολλών παιδιών στο σχολείο και μεταδόσεως του ιού στο ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον και εάν αποβιώσει κάποιο ποσοστό αυτού του νοσούντος πληθυσμού, αυτό θα επιβαρύνει καταφανώς το δημόσιο συμφέρον ποικιλοτρόπως: ψυχικώς, πνευματικώς, πληθυσμιακώς και οικονομικώς.[2]
Το δικαίωμα στην υγεία παρουσιάζει στο ελληνικό Σύνταγμα δύο όψεις. Από τη μία, κατοχυρώνεται ως ατομικό, αμυντικό[3] δικαίωμα (άρθρο 5 παρ. 5 εδ. α Σ) και από την άλλη, ως κοινωνικό δικαίωμα (άρθρο 21 παρ. 3 Σ). Και στις δύο περιπτώσεις, ως υγεία νοείται αφενός η κατάσταση σωματικής και ψυχικής ευεξίας και αφετέρου, η δημόσια υγεία.[4] Πέραν της καταστάσεως σωματικής και ψυχικής ευεξίας, σκόπιμη κρίνεται και η αρνητική οριοθέτηση του δικαιώματος στην υγεία, ήτοι η φυσική κατάσταση του ατόμου που αποκλείει κάθε μορφή ασθένειας ή αναπηρίας ικανής να μειώσει τη φυσιολογική δραστηριότητά του.[5]
Σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 5 εδ. α Σ, «Καθένας έχει δικαίωμα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας».[6] Η υγεία ως κοινωνικό δικαίωμα με την έννοια των θετικών ενεργειών του κράτους για την οργάνωση ενός συστήματος παροχής υγείας κατοχυρώνεται στο άρθρο 21 παρ. 3 Σ, σύμφωνα με το οποίο, το κράτος οφείλει να μεριμνά για την υγεία των πολιτών.[7] Σύμφωνα με τη νομολογία του ΣτΕ, από το άρθρο 21 παρ. 3 Σ απορρέει η «υποχρέωση του κράτους για τη λήψη θετικών μέτρων προς προστασία της υγείας των πολιτών, στους οποίους (το άρθρο 21 παρ. 3 Σ) δίνει δικαίωμα να απαιτήσουν από την Πολιτεία την πραγμάτωση της αντίστοιχης υποχρεώσεώς της».[8] Υπό αυτή την έννοια, αναγνωρίζεται μέσω του άρθρου 21 παρ. 3 Σ ένα αγώγιμο κοινωνικό δικαίωμα, μια αξίωση των πολιτών κατά του κράτους για την προστασία της υγείας και η υποχρέωση της πολιτείας να προβεί στις
αναγκαίες παροχές υπηρεσιών υγείας.[9] Πρόκειται, εν τοις πράγμασι, για την υποχρέωση του κράτους να παρέχει υπηρεσίες ή να προβαίνει σε ενέργειες που προάγουν, διατηρούν ή αποκαθιστούν την υγεία των ανθρώπων.[10] Η συνταγματική κατοχύρωση της προστασίας της υγείας αποτελεί, συνεπώς, δικαίωμα και δεν συνιστά μια απλή έκφραση ευχών.[11] Ως εκ τούτου, η μέριμνα για τη λήψη μέτρων χάριν προστασίας της υγείας των πολιτών καθίσταται επιτακτική.
Υπό αυτό το πρίσμα, η πολιτεία οφείλει να λάβει μέτρα καταπολεμήσεως της επιδημίας χάριν προστασίας της δημόσιας υγείας. Έκφανση αυτής της υποχρεώσεως είναι η πρόβλεψη του άρθρου 285 ΠΚ, αναφορικά με την παραβίαση μέτρων για την πρόληψη ασθενών.[12] Περαιτέρω, η παροχή εκπαιδεύσεως πρέπει να λαμβάνει χώρα με εκείνα τα μέσα που δεν θα επιβαρύνουν τη δημόσια υγεία. Η λειτουργία του σχολείου, ιδίως στην έναρξη της σχολικής χρονιάς, κατά την οποία απαιτείται η γνωριμία των εκπαιδευτικών και μαθητών αλλά και των μαθητών μεταξύ τους, πρέπει να γίνει κατά τρόπο που δεν τίθεται υπό διακινδύνευση η προστασία της δημόσιας υγείας. Ο κίνδυνος μεταδόσεως της πανδημίας μέσω του συγχρωτισμού μαθητών και εκπαιδευτικών μπορεί να αναχαιτισθεί μέσω της χρήσεως μάσκας.
Β. Δικαίωμα στην εκπαίδευση
To άρθρο 16 παρ. 2 Σ διακηρύσσει ότι η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους. Ο συντακτικός νομοθέτης περιορίζεται σε μια γενική στοχοθέτηση, καταλείποντας τη διακριτική ευχέρεια επιλογής των μέσων παροχής εκπαιδεύσεως στον κοινό νομοθέτη.[13] Εναπόκειται στον κοινό νομοθέτη εάν θα ορίσει ως μέσο διδασκαλίας την ηλεκτρονική διδασκαλία, ιδίως σε μια κρίσιμη περίοδο πανδημίας, στην οποία η δια ζώσης διδασκαλία μπορεί να καταστεί επιβλαβής για την εξάπλωση της νόσου. Από το άρθρο 16 παρ. 4 Σ προκύπτει το δικαίωμα στην γενική δωρεάν εκπαίδευση. Η υποχρέωση αυτή αντιστοιχεί στο κοινωνικό δικαίωμα των μαθητών για παροχή δωρεάν εκπαιδεύσεως, το οποίο συμβαδίζει με το δικαίωμα στην ελευθερία εκπαιδεύσεως.[14] Το εν λόγω δικαίωμα αποτελεί το αρχαιότερο κοινωνικό δικαίωμα στο ελληνικό συνταγματικό δίκαιο, καθώς κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1864. Το δικαίωμα στην εκπαίδευση δεν είναι απόλυτο. Σε περίπτωση συγκρούσεώς του με άλλα συνταγματικά έννομα αγαθά, όπως είναι το δικαίωμα στην υγεία, θα πρέπει να σταθμισθεί επί τη βάσει της συνταγματικής αρχής της αναλογικότητας.
Γ) Δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας
Η προσωπικότητα νοείται ως «το σύνολο των ιδιοτήτων, ικανοτήτων και καταστάσεων, που αφενός μεν προκύπτουν από την υπόσταση του ανθρώπου ως έλλογου και συνειδητού όντος, αφετέρου δε εξατομικεύουν ένα συγκεκριμένο πρόσωπο».[15] Το δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, κατά το άρθρο 5 παρ. 1 Σ, περιλαμβάνει τη δράση του ατόμου τόσο στο οικονομικό όσο και στο μη οικονομικό πεδίο.[16] Πρόκειται για το δικαίωμα αυτοδιαθέσεως του ατόμου,[17] αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητας.[18] Η εν λόγω αυτοδιάθεση έγκειται στο δικαίωμα κάθε ανθρώπου να προγραμματίζει και να διαμορφώνει τη ζωή του, σύμφωνα με τις ικανότητες, τα ενδιαφέροντα και τις κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις αυτού.[19]
Η νέα διάσταση του δικαιώματος στην ανάπτυξη της προσωπικότητας εμπεριέχει την ελευθερία του υποκειμένου να παρουσιάζεται δημόσια, όπως το ίδιο επιθυμεί.[20] Προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι η επιβολή της μάσκας επηρεάζει την έκφραση του προσώπου και των συναισθημάτων. Επιπροσθέτως, κάποιοι διατείνονται ότι μπορεί να υπονομεύσει την προσπάθεια των φοβισμένων μικρών παιδιών να εκπέμψουν ένα σήμα αποδοχής του εκπαιδευτικού ως προστάτη τους ή ότι η χρήση της μάσκας καταπνίγει την έκφραση συναισθημάτων, το γέλιο, το φόβο, την αγαλλίαση.[21] Χωρίς να υποβαθμίζεται η σημασία των ανωτέρω ισχυρισμών, δεν θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής μας ότι τα συναισθήματα αυτά εκφράζονται και από τα μη κεκαλυμμένα μάτια. Μπορεί όχι με την ίδια παραστατικότητα, αλλά η έκφραση του προσώπου δεν εκμηδενίζεται με τη χρήση της μάσκας.
Δ. Η ελευθερία κινήσεων
H κατ’ άρθρον 5 παρ. 3 Σ προσωπική ελευθερία περιλαμβάνει -μεταξύ άλλων- την ελευθερία κυκλοφορίας με οποιοδήποτε μέσο.[22] Η διάταξη του άρθρου 5 παρ. 4 θεσπίζει την απαγόρευση επιβολής ατομικών διοικητικών μέτρων περιοριστικών της ατομικής ελευθερίας των Ελλήνων. Εξαιρέσεις από την αρχή της απαγορεύσεως της επιβολής ατομικών διοικητικών μέτρων περιοριστικών της ελευθερίας κινήσεως καθιερώνονται με το άρθρο 5 παρ. 4 Σ και την ερμηνευτική δήλωση αυτού. Αναφορικά με την απαγόρευση εισόδου στην τάξη άνευ μάσκας, ορίζεται ρητά στην ερμηνευτική δήλωση ότι εξαιρείται η λήψη μέτρων που επιβάλλονται για την προστασία της δημόσιας υγείας. Μέτρα που αποσκοπούν στην αποτροπή κινδύνου επιδημιών και τη μετάδοση μεταδοτικών ασθενειών, όπως είναι η επιβολή της χρήσεως μάσκας στα σχολεία, προστατεύουν τη δημόσια υγεία και συνακόλουθα είναι συμβατά με τον περιορισμό της ελευθερίας κινήσεως.
ΙV. H συζήτηση
Η συνταγματική αξιολόγηση της χρήσεως μάσκας λαμβάνει χώρα με βάση την αρχή της αναλογικότητας. Σε πρώτο στάδιο ελέγχεται εάν η χρήση μάσκας είναι κατάλληλο μέσο για την καταπολέμηση της μεταδόσεως της πανδημίας στο σχολικό περιβάλλον. Το ερώτημα αυτό έχει απαντηθεί καταφατικά επισήμως από την ιατρική κοινότητα.[23] Το επόμενο θέμα που τίθεται είναι εάν υπάρχουν άλλα ηπιότερα μέσα και εξίσου αποτελεσματικά. Σε αυτό το στάδιο εξετάζονται η εξ αποστάσεως σύγχρονη και ασύγχρονη τηλεκπαίδευση, ο περιορισμός του αριθμού των μαθητών ανά τάξη, η συνακόλουθη αναζήτηση περισσοτέρων αιθουσών και ο διορισμός επιπρόσθετου εκπαιδευτικού προσωπικού, η εξονυχιστική απολύμανση του σχολείου κάθε μέρα, η δυνατότητα χρήσεως μάσκας που φανερώνει περισσότερο την έκφραση του προσώπου και η χωριστή εκπαίδευση των αρνητών της μάσκας.
Η σύγχρονη και ασύγχρονη τηλεκπαίδευση[24] αποτελούν ηπιότερα μέσα, αλλά αντενδείκνυνται για την έναρξη της σχολικής χρονιάς, η οποία επιβάλλει τη δια ζώσης γνωριμία εκπαιδευτικών και μαθητών και των μαθητών μεταξύ τους, ιδίως στην τρυφερή παιδική ηλικία. Λειτούργησε αποτελεσματικά κατά το τέλος της περυσινής σχολικής χρονιάς, είναι πιθανόν να χρειασθεί και αργότερα, αλλά δεν κρίνεται ψυχωφέλιμο για τον μαθητή ιδίως της πρώτης δημοτικού να μη γνωρίσει τον εκπαιδευτικό ή να γνωρίσει μόνο τους μισούς συμμαθητές του, σε περίπτωση που η εκπαίδευση γίνεται εκ περιτροπής. Ο περιορισμός του αριθμού των μαθητών ανά τάξη[25] είναι σαφώς ηπιότερο μέσο από τη χρήση της μάσκας, αλλά δεν μπορεί να εξασφαλισθεί ότι δεν θα λάβει χώρα μετάδοση της πανδημίας. Η μαθητική εμπειρία υποδεικνύει ότι οι μαθητές θα σηκωθούν από το θρανίο τους, θα έλθουν σε επαφή με άλλους μαθητές, θα μιλήσουν, θα φτερνισθούν, θα βήξουν κ.ο.κ.. Ως εκ τούτου, η αραίωση των μαθητών θα μπορούσε να λειτουργήσει συμπληρωματικά με τη χρήση της μάσκας, δεν θα μπορούσε, όμως, να την υποκαταστήσει. Σημειωτέον ότι το εν λόγω μέτρο συνδέεται με την πρόσληψη επιπλέον εκπαιδευτικών και την αναζήτηση περισσοτέρων αιθουσών, που δεν είναι λειτουργικά εφικτό να οργανωθεί σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα για το περιορισμένη διάρκεια της πανδημίας. Σε έναν ιδανικό κόσμο θα είχαμε τάξεις με λίγους μαθητές, αλλά δεν μπορούμε να παροράμε τις πρακτικές δυσκολίες κατακτήσεως της τελειότητας.
Η εξονυχιστική απολύμανση του σχολείου[26] είναι σαφώς ηπιότερο μέσο, το οποίο, όμως, πρέπει να δρα συμπληρωματικά, χωρίς να υποκαθιστά το αποτελεσματικότερο μέτρο της χρήσεως μάσκας. Ακόμα και αν ο χώρος και ο αέρας απολυμανθεί εξονυχιστικά, οι μαθητές θα βήξουν, θα μιλήσουν, θα φτερνιστούν και συνακόλουθα θα αιωρούνται σταγονίδια που είναι η κύρια πηγή μεταδόσεως του ιού.[27] Η χρήση διαφανούς προσωπίδος που δεν εμποδίζει την έκφραση του προσώπου δεν κρίνεται από την ιατρική κοινότητα το γε νυν έχον ως εξίσου αποτελεσματική με τη χρήση της μάσκας, καθώς δεν παρεμποδίζει την εκπομπή σταγονιδίων. Αυτή ενδείκνυται για ορισμένες φάσεις της εκπαιδευτικής διαδικασίας, κατά την οποία τα παιδιά είναι απομακρυσμένα, δεν μιλάνε μεταξύ τους και τους έχει ανατεθεί λ.χ. η επίλυση μιας ασκήσεως. Για αυτή, όμως, τη φάση προβλέπονται τα διαλείμματα μάσκας, τα οποία θα καθορίζονται επί τη βάσει των αυστηρών υποδείξεων των εκπαιδευτικών. Περαιτέρω, η χρήση μάσκας με διαφανές κάλυμμα στο στόμα δεν έχει αξιολογηθεί από ιατρικής απόψεως και εκφράζονται ανησυχίες αναφορικά με τη δυνατότητα αναπνοής. Τέλος, η χωριστή εκπαίδευση των μαθητών που αρνούνται τη μάσκα δεν είναι άμοιρη προβληματισμού. Εάν οργανωνόταν ένα παράλληλο μάθημα «χωρίς μάσκα» θα ετίθετο υπό διακινδύνευση η δημόσια υγεία και θα επιβαρυνόταν υπέρμετρα η εκπαιδευτική διαδικασία. Ως εκ τούτου, κρίνεται ότι στην παρούσα φάση της ενάρξεως των μαθημάτων και με τα τρέχοντα πορίσματα της επιστήμης δεν υφίσταται ηπιότερο και εξίσου αποτελεσματικό μέσο.
Δυσκολότερη εμφανίζεται η εξέταση της αρχής της αναλογικότητας εν στενή εννοία. Στο σημείο αυτό θα διερευνηθεί αν η επέμβαση στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, την ελευθερία κινήσεως και την εκπαίδευση (στο μέτρο που οι μαθητές χωρίς μάσκα αποκλείονται από την εκπαιδευτική διαδικασία) τίθεται σε μια σχέση αρμονικής ισορροπίας με την ανάγκη προστασίας της δημόσιας υγείας. Στο στάδιο αυτό αναζητείται η αυστηρή αντιστοιχία των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της επιβολής μάσκας και ο μαθηματικός (όχι όμως αριθμητικός) ισολογισμός κόστους και οφέλους της ρυθμίσεως, με άλλα λόγια η ισορροπία μεταξύ διαφόρων συμφερόντων ή η πρακτική αρμονία μεταξύ του μέτρου του σκοπού και της πραγματικής καταστάσεως.[28] Κρίσιμο εν προκειμένω είναι να επιλεγεί η λύση που κατά την in concreto στάθμιση λαμβάνει υπ’ όψιν της το σύνολο των τυχόν ή παραλλήλων αντιτιθέμενων συμφερόντων, ενώ παράλληλα με την εξυπηρέτηση των λοιπών δημοσίων συμφερόντων παραμένει αλώβητος ο πυρήνας του δικαιώματος στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, την ελευθερία κινήσεως και την εκπαίδευση.[29]
Είναι γεγονός ότι η μάσκα κρύβει το πρόσωπο και μεγάλο μέρος της εκφράσεώς του. Ωστόσο, χαμογελούν και στενοχωριούνται και τα μάτια που δεν κρύβονται. Επίσης, στη σωστή κατεύθυνση είναι η θέσπιση διαλειμμάτων μάσκας από τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές. Ο περιορισμός της ελευθερίας κινήσεως καλύπτεται από την ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 5 Σ, καθώς γίνεται για λόγους προστασίας της υγείας. Με την ίδια λογική δεν επιτρέπεται η είσοδος σε χώρο με μεγάλο συγχρωτισμό. Επιπλέον επιβάλλεται η χρήση μάσκας και λοιπών μέσων προστασίας σε περίπτωση επισκέψεως ασθενούς σε Μονάδα Εντατικής Θεραπείας. Προβληματισμό προκαλεί η απαγόρευση εισόδου στην τάξη, τουτ’ έστιν η αποστέρηση της εκπαιδεύσεως άνευ μάσκας. Σημειώνεται ότι οι αρνητές της μάσκας παραμένουν σε ειδικό χώρο του σχολείου μέχρις ότου παραληφθούν από τους γονείς ή κηδεμόνες τους. Δεν αποβάλλονται βιαίως. Η απαγόρευση εισόδου στην τάξη για τους μαθητές που δεν φορούν μάσκα έχει ως σκοπό την προστασία της υγείας των μαθητών, των εκπαιδευτικών και του διοικητικού προσωπικού. Δεν έχει τιμωρητικό χαρακτήρα, όπως συμβαίνει λ.χ. στην Ινδονησία, όπου οι αρνητές της μάσκας σκάβουν τάφους θυμάτων του κορωνοϊού.[30]
Πέραν της ιατρικώς επιβεβλημένης προστασίας[31] έχει και παιδαγωγικό αποτέλεσμα. Οι μαθητές εκπαιδεύονται ότι φοράμε τη μάσκα για να προστατεύσουμε τους γύρω μας, μαθαίνουμε να είμαστε ευσυνείδητοι πολίτες που οφείλουμε να αναλάβουμε την ατομική μας ευθύνη, επί τη βάσει του άρθρου 25 παρ. 4 Σ. Είναι γεγονός ότι εάν οι πολίτες δεν συμμορφώνονται σε συστάσεις, αλλά και νομοθετικές διατάξεις, εάν δεν συμπεριφέρονται σαν να είναι φορείς του ιού προσέχοντας μη τον μεταδώσουν σε κάποιον άλλον, εάν δεν αναλάβουν το χρέος που τους αναλογεί, οποιαδήποτε κρατική παρέμβαση θα είναι αλυσιτελής[32] και η εκπαίδευση θα διακοπεί για το σύνολο των μαθητών λόγω της αρνήσεως μεμονωμένων ομάδων να συμμορφωθούν.
Επίλογος
Η υποχρέωση χρήσεως
μάσκας στα σχολεία είναι απότοκη της σταθμίσεως του δικαιώματος στην υγεία, την
ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, την ελευθερία κινήσεων και του
δικαιώματος στην εκπαίδευση. Κανένα από τα ανωτέρω δικαιώματα δεν είναι
απόλυτα, αλλά επιδέχονται περιορισμούς, αρκεί να μη θίγεται ο πυρήνας τους. Η
υποχρεωτική χρήση της μάσκας κρίνεται ότι δεν παραβιάζει τον πυρήνα του
δικαιώματος στην εκπαίδευση. Σε περίοδο πανδημίας το δικαίωμα στην παιδεία
πρέπει να ικανοποιείται κατά τρόπο συνάδοντα με την προστασία της δημόσιας
υγείας. Η συνακόλουθη απαγόρευση εισόδου στην τάξη άνευ μάσκας δεν γίνεται με
σκοπό να επιπλήξει τον μαθητή, αλλά για να περιοριστεί η μετάδοση της νόσου και
να τον παιδαγωγήσει στο σεβασμό της ολότητας. Πρόκειται για μια δεξιότητα, που
είναι καθοριστικής σημασίας να διδαχθούν τα παιδιά στο σχολείο.
⃰ Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στον Αν. Καθηγητή Νομικής ΕΚΠΑ, Γεώργιο Γιαννόπουλο, για τον πολύ γόνιμο διάλογο μαζί του.
Υποσημειώσεις
[1] Λειτουργία των εκπαιδευτικών μονάδων Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης, εργαστηριακών κέντρων και σχολικών εργαστηρίων, Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, Ινστιτούτων Επαγγελματικής Κατάρτισης, Μεταλυκειακού έτους – τάξης Μαθητείας ΕΠΑΛ, Κολλεγίων, Κέντρα Διά Βίου Μάθησης, δομών Ε.Ε.Κ. & Δ.Β.Μ. της Σιβιτανιδείου Δημόσιας Σχολής Τεχνών και Επαγγελμάτων, φροντιστηρίων, κέντρων ξένων γλωσσών, φορέων παροχής εκπαίδευσης και πιστοποίησης δεξιοτήτων, ξενόγλωσσων ινστιτούτων εκπαίδευσης και πάσης φύσεως συναφών δομών, δημοσίων και ιδιωτικών, Δημοσίων Βιβλιοθηκών, της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος και των Γενικών Αρχείων του Κράτους κατά την έναρξη του σχολικού έτους 2020 – 2021 και μέτρα για την αποφυγή διάδοσης του κορωνοϊού COVID-19 κατά τη λειτουργία τους.
[2] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Η προστασία προσωπικών δεδομένων σε περίοδο πανδημίας, διαθέσιμο σε: https://www.constitutionalism.gr/2020-03-28_panagopoulou-privacy-koronavirus/.
[3] Την αμυντική φύση του δικαιώματος τονίζει ο Ευάγγελος Βενιζέλος,Το αναθεωρητικό κεκτημένο, Το συνταγματικό φαινόμενο στον 21ο αιώνα και η εισφορά της αναθεώρησης του 2001,Αθήνα – Κομοτηνή 2002, σ. 143.
[4] Βλ. Ευάγγελο Βενιζέλο,όπ. ανωτ. (υποσ. 3).
[5] Βλ. Βλ. Κώστα Χ. Χρυσόγονο/Σπύρο Β. Βλαχόπουλο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2017, σ. 575.
[6] Βλ. Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη,Η συνταγματική προστασία της γενετικής ταυτότητας – Πρώτη Προσέγγιση, ΔτΑ 2001, σ. 347-367. Η διάταξη αυτή αποπνέει τη βούληση του αναθεωρητικού νομοθέτη του 2001 να ανοίξει τις πύλες του Συντάγματος στον ευρύτερο προβληματισμό της Βιοηθικής, βλ. Τάκη Βιδάλη / Λίλιαν Μήτρου / Ανδρέα Τάκη, Συνταγματική πρόσληψη των τεχνολογικών εξελίξεων και «νέα» δικαιώματα, σε Ξενοφώντα Ι. Κοντιάδη (επιμ.), Πέντε χρόνια μετά τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001, Αποτίμηση και προτάσεις για μια νέα συνταγματική μεταρρύθμιση, τ. 1ος, Αθήνα – Κομοτηνή 2006, σ. 273-312 (277, κείμενο Τάκη Βιδάλη). Αμφιβολίες για την αναγκαιότητα της θεσπίσεως της διατάξεως αυτής εκφράζει ο Σπυρίδων Β. Βλαχόπουλος, Βιοϊατρικές εξελίξεις και αναθεώρηση του Συντάγματος, ΔτΑ 2001, σ. 369-376 (370 επ.).
[7] Βλ. ΣτΕ 400/1986, ΤοΣ 1986, σ. 433-439. (436), ΣτΕ 549/1987, Κωνσταντίνο Κρεμαλή, Το δικαίωμα για προστασία της υγείας, Αθήνα 1987, σ. 175, υποσ. 215.
[8] ΣτΕ 400/1986, ΤοΣ, 1986, σ. 433-439 (437).
[9] Βλ. Κωνσταντίνο Κρεμαλή, όπ. ανωτ. (υποσ. 7), σ. 175.
[10] Βλ. Πατρίνα Παπαρρηγοπούλου, Ερμηνεία Άρθρου 21παρ. 2,4,5,6 Σ, σε: Φίλιππο Σπυρόπουλο/ Ξενοφώντα Κοντιάδη/ Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 535 επ. (548).
[11] Βλ. Ισμήνη Κριάρη-Κατράνη,Το Διοικητικό Δίκαιο ενώπιον των προκλήσεων της Βιολογίας και της Ιατρικής, σε Εταιρεία Διοικητικών Μελετών, Πεπραγμένα 1992-2003, Αθήνα 2004, σ. 75 επ. (83)· Θεόδωρο Αραβανή, Τα άρθρα 21 § 3 και 109 του Συντάγματος: Παρατηρήσεις επί της ΣΕ 400/86 (Ολ.), ΤοΣ, 1987, σ. 480 επ. (483).
[12] Σύμφωνα με το άρθρο 285 ΠΚ, «1. Όποιος παραβιάζει τα μέτρα που έχει διατάξει ο νόμος ή η αρμόδια αρχή για να αποτραπεί η εισβολή ή η διάδοση μιας μεταδοτικής ασθένειας τιμωρείται: α) με φυλάκιση έως τρία έτη ή χρηματική ποινή αν από την πράξη μπορεί να προκύψει κοινός κίνδυνος για ζώα, β) με φυλάκιση και χρηματική ποινή αν από την πράξη μπορεί να προκύψει κίνδυνος μετάδοσης της ασθένειας σε αόριστο αριθμό ανθρώπων. 2. Αν η παραβίαση είχε ως αποτέλεσμα μεταδοθεί η ασθένεια σε ζώα, επιβάλλεται φυλάκιση τουλάχιστον τριών ετών και χρηματική ποινή, και αν είχε ως αποτέλεσμα να μεταδοθεί σε άνθρωπο, επιβάλλεται κάθειρξη έως δέκα έτη. 3. Αν η παραβίαση είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο άλλου επιβάλλεται κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών και αν προκλήθηκε ο θάνατος μεγάλου αριθμού ανθρώπων, το δικαστήριο μπορεί να επιβάλει ισόβια κάθειρξη. 4. Όποιος στις περιπτώσεις της παραγράφου 1 παραβιάζει τα μέτρα από αμέλεια, τιμωρείται: α) στην περίπτωση του στοιχείου α` με χρηματική ποινή ή παροχή κοινωφελούς εργασίας και β) στην περίπτωση του στοιχείου β` με φυλάκιση έως δύο έτη ή χρηματική ποινή.»
[13] Βλ. Κώστα Χ. Χρυσόγονο και Σπύρο Β. Βλαχόπουλο, όπ. ανωτ. (υποσ. 5), σ. 374.
[14] Βλ. Δημήτρη Σαραφιανό, Ερμηνεία Άρθρου 16 Σ, σε: Φ. Σπυρόπουλο/Ξενοφώντα Κοντιάδη/Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 380 επ. (389).
[15] Βλ. Αριστόβουλο Μάνεση, Ατομικές ελευθερίες, γ΄ έκδοση, Εκδοτικός οίκος Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 116.
[16] Βλ. Αθανάσιο Ράικο, Συνταγματικό Δίκαιο, Θεμελιώδη Δικαιώματα, 4η έκδοση, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2011, σ. 260.
[17] Bλ. Günter Dürig, Art. 2, σε: Maunz, Theodor / Dürig, Günter, Kommentar zum Grundgesetz, (Erstbearb. 1958, Μünchen), Art. 2 II, σ, 12, 39 επ..
[18] Βλ. Γιώργο Καραβοκύρη, Ερμηνεία Άρθρου 5 παρ. 1 Σ, σε: Φ. Σπυρόπουλο/Ξενοφώντα Κοντιάδη/Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2017, σ. 82 επ. (86).
[19] Βλ. Αθανάσιο Ράικο, όπ. ανωτ. (υποσ. 16), σ. 260-1.
[20] Βλ. Κώστα Χ. Χρυσόγονο και Σπύρο Β. Βλαχόπουλο, όπ. ανωτ. (υποσ. 5), σ. 220.
[21] Βλ. Κωνσταντίνο Βαθιώτη, Λιβάνισμα εναντίον μασκοφορίας: Αντιπρόταση στην «παιδοκτόνα» απόφαση της «αυτοκράτειρος» Κεραμέως, pronews, 7.9.2020, διαθέσιμο σε: https://www.pronews.gr/opinion-makers/912448_livanisma-enantion-maskoforias-antiprotasi-stin-paidoktona-apofasi-tis?fbclid=IwAR2BGAaXAJPIdBDQdAFuvugts0kQUKvEYZGPPNUgXrTDIvnTw1KK9EtHRVc.
[22] Βλ. Αθανάσιο Ράικο, όπ. ανωτ. (υποσ. 16), σ. 456.
[23] Bλ. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/when-and-how-to-use-masks.
[24] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Βιντεοσκόπηση σχολικών μαθημάτων σε περίοδο πανδημίας, Syntagma Watch, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/videoskopisi-sxolikon-mathimaton-se-periodo-pandimias/.
[25] Βλ. Τάκη Βιδάλη, Υπερασπίζοντας την αναλογικότητα: Πανδημία και η χρήση μάσκας στα σχολεία, Syntagma Watch, 12.9.2020, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/yperaspizontas-tin-analogikotita-pandimia-kai-i-xrisi-maskas-sta-sxoleia/.
[26] Βλ. Κωνσταντίνο Βαθιώτη, όπ. ανωτ. (υποσ. 21).
[27] Βλ. Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας, Ερωτήσεις και απαντήσεις για τον νέο κορωνοϊό SARS-Cov-2 για τις εκπαιδευτικές μονάδες, 29.2.2020, διαθέσιμο σε: https://eody.gov.gr/erotiseis-kai-apantiseis-gia-ton-neo-koronoio-sars-cov-2-gia-tis-ekpaideytikes-monades/.
[28] Βλ. Δήμητρα Κοντόγιωργα-Θεοχαροπούλου, Σημεία εργασίας επί της αρχής της αναλογικότητος εξ αφορμής της αποφάσεως 2112/1984 του Συμβουλίου της Επικρατείας, σε «Χαριστήριον», Σύμμεικτα προς τιμήν Γεωργίου Μ. Παπαχατζή: Δημόσια Διοίκηση και Διοικητική Δικαιοσύνη, Αθήνα-Κομοτηνή 1989, σ. 889-929 (913-914) = Η αρχή της αναλογικότητος (Σημεία Εμβαθύνσεως και Προβληματισμού), σε: Δήμητρα Κοντόγιωργα/Θεοχαροπούλου/Ευαγγελία Κουτούπα-Ρεγκάκου, Εμβάθυνση Δημοσίου Δικαίου, Ειδικά Θέματα Διοικητικού Δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, 2005, σ. 59-94 (81-82).
[29] Βλ. Δήμητρα Κοντόγιωργα-Θεοχαροπούλου, όπ. ανωτ. (υποσ. 28), σ. 914=82.
[30] Βλ. Joe Davis, Anyone refusing to wear a mask is made to dig GRAVES for Covid-19 victims as punishment in East Java, Daily Mail, 14.9.2020, διαθέσιμο σε: https://www.dailymail.co.uk/news/article-8729991/Anyone-refusing-wear-mask-dig-GRAVES-Covid-19-victims-punishment-East-Java.html?ito=social-twitter_mailonline.
[31] Πολύ πιο αυστηρή είναι η ιταλική νομοθεσία του Ιουνίου 2017 [Νόμος 73 (Lorenzin) 7ης Ιουνίου 2017], η οποία καθιστά υποχρεωτικό τον εμβολιασμό για την εγγραφή του παιδιού στο νηπιαγωγείο και το σχολείο.
[32] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Βιοηθικοί προβληματισμοί σε περίοδο πανδημίας, Syntagma Watch, 1.4.2020, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/afieroma-vioithikoi-provlimatismoi-se-periodo-pandimias/.
Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή
Επίκουρη Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου
Δ.Ν. (Humboldt), M.P.H. (Harvard), M.Δ.Ε. (Ε.Κ.Π.Α.)
