Α) Ίδρυση
Κανόνας: η απόλυτη, εντός δημοκρατικού πλαισίου, ελευθερία, ώστε να είναι όσο πιο πλήρης γίνεται η έκφραση του κοινωνικού σώματος. Το άρθρο 29 παρ. 1 του Συντάγματος ορίζει ότι: « Έλληνες πολίτες που έχουν το εκλογικό δικαίωμα μπορούν ελεύθερα να ιδρύουν και να συμμετέχουν σε πολιτικά κόμματα, που η οργάνωση και η δράση τους οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος». “Ελεύθερα” σημαίνει ακώλυτα αλλά όχι ανέλεγκτα: οι ιδέες και το ποιόν των ιδρυτικών προσώπων δεν κρίνονται, αλλά η νομιμότητα ελέγχεται, τόσο ως προς τις διαδικαστικές προϋποθέσεις (βλ. αμέσως παρακάτω), όσο και ως προς την υπηρέτηση της δημοκρατικής λειτουργίας (επόμενο τμήμα).
Προϋποθέσεις:
1. Κατάρτιση και υπογραφή ιδρυτικής διακήρυξης από τουλάχιστον 200 πολίτες με δικαίωμα ψήφου, δηλαδή Έλληνες, τουλάχιστον 17 ετών, με ικανότητα δικαιοπραξίας και χωρίς σε βάρος τους αμετάκλητη ποινική καταδίκη για ορισμένα εγκλήματα (άρθρο 51 παρ. 3 Συντάγματος).
2. Κατάθεση ιδρυτικής δήλωσης στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, είτε από τον Πρόεδρο του κόμματος, είτε από συλλογικό του όργανο (διοικούσα επιτροπή). Η ύπαρξη προέδρου/επικεφαλής δεν είναι αναγκαία για την ίδρυση κόμματος, ωστόσο, αν έχει οριστεί/εκλεγεί τέτοιο πρόσωπο, πρέπει αυτό να υποβάλει την ιδρυτική δήλωση.
3. Υποβολή του Καταστατικού ή της ιδρυτικής Διακήρυξης του κόμματος (άλλο η ιδρυτική δήλωση, άλλο η ενδεχομένως επέχουσα θέση Καταστατικού ιδρυτική Διακήρυξη) στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου.
4. Γνωστοποίηση έδρας, ονόματος και εμβλήματος του κόμματος. Απαγορεύεται η χρήση των ακόλουθων συμβόλων ως ονόματος και εμβλήματος: α) συμβόλου θρησκευτικής λατρείας, σημαίας ή άλλου παρομοίου συμβόλου ή σημείου ιδιαίτερης ευλάβειας, β) του στέμματος, γ) συμβόλων ή εμβλημάτων του δικτατορικού καθεστώτος της 21ης Απριλίου 1967 ή φωτογραφιών προσώπων που έχουν καταδικαστεί για τη συμμετοχή τους σε αυτό το καθεστώς (άρθρο 37 παρ. 5 πδ 26/2012). Το όνομα και το έμβλημα δηλώνονται και πριν από κάθε εκλογική αναμέτρηση, το αργότερο εντός 9 ημερών από την έναρξη της προεκλογικής περιόδου (παρ. 1 άρθρου 37 πδ 26/2012), από τη στιγμή, δε, που δηλώνονται, χρησιμοποιούνται αποκλειστικά από το κόμμα που τα δήλωσε (και άρα μπορεί να αποτελέσουν λόγο αποκλεισμού για κόμμα που δηλώνει ήδη δηλωμένο όνομα ή έμβλημα). Σε κάθε περίπτωση, διαφωνία περί ονόματος ή εμβλήματος επιλύεται από το Α’ Τμήμα του Αρείου Πάγου, με κριτήρια τον χρόνο κατάθεσης της ιδρυτικής δήλωσης και την “κοινή αντίληψη” περί χρήσης (άρθρο 38 πδ 26/2012).
Από τη στιγμή που ιδρυθεί κάποιο κόμμα, αποκτά νομική προσωπικότητα, με δικαιώματα και υποχρεώσεις που απορρέουν από την ιδιαίτερη θεσμική του θέση: οικονομική ενίσχυση από το κράτος για “εκλογικές και λειτουργικές δαπάνες” (άρθρο 29 παρ. 2 Συντάγματος), προβολή των θέσεών του από τον Τύπο, ευθύνη όχι του κόμματος συλλογικώς αλλά των μελών του ως φυσικών προσώπων, συμμετοχή στις εκλογές.
Β) Συμμετοχή στις εκλογές
Ανακήρυξη:
Για να συμμετάσχουν σε εκλογές, οι υποψήφιοι πρέπει να “ανακηρυχθούν”, με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, δηλαδή χωρίς ακροαματική διαδικασία, από το αρμόδιο δικαστήριο, το Α’ Τμήμα του Αρείου Πάγου, 10 ημέρες μετά την έναρξη της προεκλογικής περιόδου (άρθρο 33 πδ 26/2012). Οι ανακηρυχθέντες υποψήφιοι λαμβάνουν μέρος στις εκλογές είτε εντός συνδυασμού είτε ως μεμονωμένοι (άρθρο 34 πδ 26/2012). Στην έννοια του συνδυασμού υπάγονται, κατά την ίδια διάταξη, οι συνδυασμοί ενός κόμματος, οι συνδυασμοί συνασπισμού περισσότερων συνεργαζομένων κομμάτων και οι συνδυασμοί ανεξαρτήτων.
Η νομιμότητα των συνδυασμών, άρα το δικαίωμα συμμετοχής, υπό κάθε μορφή, στις εκλογές, κρίνεται με βάση τυπικά και ουσιαστικά κριτήρια. Τυπικά είναι η δήλωση από το αρμόδιο όργανο (παρ. 4 άρθρου 34 πδ 26/2012), ο αναγκαίος αριθμός υποψηφίων και η ποσόστωση φύλων, που πρέπει να ανέρχεται στο 1/3 τουλάχιστον, για κάθε φύλο, στο σύνολο της επικράτειας (παρ. 6 άρθρου 34). Τα ουσιαστικά κριτήρια συνδέονται με τη συνταγματική επιταγή περί υπηρέτησης του δημοκρατικού πολιτεύματος.
“Δημοκρατική νομιμότητα” συνδυασμών:
Με την πρόσφατη, διά του άρθρου 102 του ν. 5039/2023, τροποποίηση του άρθρου 32 του πδ 26/2012, τέθηκαν σωρευτικές προυποθέσεις για το δικαίωμα κατάρτισης συνδυασμών.
Πρώτον, το κόμμα να έχει ιδρυθεί νόμιμα, κατά τα παραπάνω.
Δεύτερον, μια σειρά από “κρίσιμα για το κόμμα πρόσωπα” να μην έχουν καταδικαστεί σε οποιονδήποτε βαθμό σε κάθειρξη για τα αδικήματα των κεφαλαίων 1 έως 6 του Δεύτερου Βιβλίου του Ποινικού Κώδικα (προσβολές δημοκρατικού πολιτεύματος, προσβολές διεθνούς υπόστασης της χώρας, εγκλήματα κατά άλλων κρατών, εγκλήματα κατά πολιτειακών και πολιτικών οργάνων, προσβολές κατά της πολιτειακής εξουσίας, εγκλήματα κατά της δημόσιας τάξης) ή σε οποιαδήποτε ποινή για εγκλήματα του Στρατιωτικού Κώδικα, όταν τα εγκλήματα αυτά επισύρουν την ποινή ισόβιας κάθειρξης (όχι αν έχει επιβληθεί εν τοις πράγμασι ισόβια κάθειρξη στο συγκεκριμένο πρόσωπο, αλλά αν προβλέπεται για το συγκεκριμένο αδίκημα). Τα πρόσωπα αυτά είναι ο πρόεδρος κόμματος, ο γενικός γραμματέας, τα μέλη διοικούσας επιτροπής, ο νόμιμος εκπρόσωπος και η “πραγματική ηγεσία”, νοούμενη ως “πρόσωπο άλλο από εκείνο που κατέχει τυπικά θέση προέδρου, γενικού γραμματέα, μέλους της διοικούσας επιτροπής ή νόμιμου εκπρόσωπου, (και) με συγκεκριμένες πράξεις του εμφανίζεται να ασκεί διοίκηση του κόμματος ή να έχει τοποθετήσει εικονική ηγεσία ή να έχει τον ηγετικό πολιτικό ρόλο προς το εκλογικό σώμα”. Η κρίση του Α’ Τμήματος του Αρείου Πάγου περί “πραγματικής ηγεσίας” στηρίζεται στις παραπάνω ενδείξεις αλλά είναι ελεύθερη, βασιζόμενη σε πραγματικά στοιχεία, που το δικαστήριο ανευρίσκει αυτεπάγγελτα αλλά και βάσει υπομνημάτων που καταθέτουν άλλα κόμματα.
Και τρίτον, να κρίνεται, πάντα από το Α Τμήμα του Αρείου Πάγου, που αποφασίζει σε πλήρη σύνθεση, ότι η δράση του πολιτικού κόμματος που “κατεβάζει” συνδυασμούς, υπό όλες τις προβλεπόμενες μορφές, στις εκλογές, εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Για την κρίση αυτή θεσπίζεται αμάχητο όσο και αποκλειστικό (“η κρίση δύναται να λάβει χώρα μόνο όταν”) τεκμήριο, που συνίσταται στην “καταδίκη σε οποιονδήποτε βαθμό υποψηφίων βουλευτών ή ιδρυτικών μελών ή διατελεσάντων προέδρων” για τα αδικήματα των άρθρων 134 (εσχάτη προδοσία), 187 (συμμετοχή σε εγκληματική οργάνωση) και 187 Α (συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση) του Ποινικού Κώδικα.
Από τις δυο αποφάνσεις του Α Τμήματος του Αρείου Πάγου, πριν από τις εκλογές της 21ης Μαΐου και της 25ης Ιουνίου 2023, σχετικά με το “κόμμα Κασιδιάρη”, συνήχθησαν τα εξής:
α) τα κριτήρια νομιμότητας για την κατάρτιση, άρα και τον ενδεχόμενο αποκλεισμό, συνδυασμών λειτουργούν επάλληλα (το δικαστήριο εξέτασε, και έκοψε, και για άσκηση “πραγματικής ηγεσίας” και για υποψηφιότητα του “πραγματικού ηγέτη” ως βουλευτή),
β) κανένα πρόσωπο, με όποιον “μανδύα” και να θέσει υποψηφιότητα (σε δικό του κόμμα, με συνδυασμό ανεξαρτήτων υποψηφίων, ως μεμονωμένος υποψήφιος) δεν μπορεί να αποφύγει την κρίση του αρμόδιου δικαστηρίου, υπό τα νέα “κριτήρια δημοκρατικότητας” που προστέθηκαν στον εκλογικό νόμο.
Η ελευθερία δεν επιτρέπεται να μετατραπεί σε ασυδοσία και πολύ περισσότερο σε μέσο κατάλυσης ή υπονόμευσης της δημοκρατίας.
Κώστας Μποτόπουλος
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου, πρ. Ευρωβουλευτής και Πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς
