Ένα μεγάλο μάθημα δημοκρατικότητας και ερμηνείας έδωσε πρόσφατα το Συνταγματικό Δικαστήριο της Ινδίας[1]. Σε ένα μείζον νομικό και κοινωνικό ζήτημα, τις αμβλώσεις, το ανώτατο δικαστήριο μιας χώρας θεωρητικά του «τρίτου κόσμου» και πολύ πιο έντονης «πατριαρχίας», έδειξε ψυχική και νομική ανωτερότητα έναντι της πολυσυζητημένης για το ίδιο θέμα απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών[2]. Και μάλιστα, όχι σε ένα ή δύο, αλλά σε έξι σημεία.
Με την απόφαση της 29ης Σεπτεμβρίου, το Ινδικό Δικαστήριο
- Πρώτον, διεύρυνε και δεν περιόρισε το δικαίωμα στην άμβλωση
- Δεύτερον, οριοθέτησε σύμφωνα με τα διδάγματα της επιστήμης και λαμβάνοντας υπόψη την πραγματικότητα την έννοια της «ασφαλούς» άμβλωσης
- Τρίτον, επεξέτεινε το δικαίωμα στις άγαμες και
- Τέταρτον, στις εκτός σχέσης (single) γυναίκες
- Πέμπτον, αναγνώρισε το δικαίωμα «κάθε γυναίκας» να «κάνει τις αναπαραγωγικές επιλογές» που την αφορούν, χωρίς κρατική παρέμβαση
- Έκτον, αναγνώρισε ότι μπορεί να υπάρξει «βιασμός εντός γάμου», ο οποίος πρέπει να αντιμετωπίζεται σαν κάθε άλλο βιασμό.
Στο δικαστήριο είχε προσφύγει μια 25χρονη ανύπανδρη γυναίκα, η οποία επιθυμούσε να κάνει άμβλωση γιατί ο σύντροφος της, ενώ αρχικά της υποσχεθεί γάμο, τελικώς την εγκατέλειψε, κάτι που, σύμφωνα με την ίδια, άλλαξε τις αντικειμενικές συνθήκες της κύησης και επιπροσθέτως δημιούργησε «σοβαρό και μεγάλο κίνδυνο για την ψυχική της υγεία». Το Δικαστήριο του Νέου Δελχί, το οποίο είχε αποφανθεί πρωτοδίκως επί του αιτήματός της, δεν το είχε κάνει δεκτό, με βασική αιτιολογία ότι ο νόμος επέτρεπε τη λήψη υπόψη αυτών των νομιμοποιητικών για την άμβλωση παραγόντων (αλλαγή συνθηκών, ψυχική απειλή) μόνο για τις ύπανδρες γυναίκες. Το Συνταγματικό Δικαστήριο, αντίθετα, θεώρησε ότι στον νόμο όφειλε να δοθεί τελολογική ερμηνεία και προχώρησε, πέραν της συγκεκριμένης υπόθεσης, κατά την οποία θεώρησε νόμιμη την άμβλωση (η ενδιαφερόμενη την έχει ήδη πραγματοποιήσει), σε γενική οριοθέτηση του δικαιώματος άμβλωσης.
Το χρονικό όριο της νόμιμης άμβλωσης είχε τεθεί από το νόμο, με τη σημαντική μεταρρύθμιση του 2021, στις 24 εβδομάδες[3], εξεταζόμενες ανά περίπτωση και υπό το φως δυο βασικών κριτηρίων: ότι υπάρχει συγκατάθεση δυο γιατρών (για τερματισμό της κύησης έως τις 20 εβδομάδες αρκεί ένας) και ότι η συνέχιση της κύησης θα προκαλούσε κίνδυνο για τη ζωή ή την ψυχική υγεία της γυναίκας ή σοβαρή σωματική ή νοητική ανωμαλία στο νεογνό. Σε περίπτωση σύλληψης μετά από βιασμό, ο νόμος εγκαθίδρυε τεκμήριο ότι «το άγχος που προκλήθηκε από την εγκυμοσύνη συνιστά σοβαρό τραύμα στην ψυχική υγεία της εγκυμονούσας γυναίκας» – άρα αποτελεί λόγο αποδοχής της άμβλωσης. Ο νόμος χρησιμοποιούσε, ως προς το πεδίο εφαρμογής του, την έκφραση «κάθε γυναίκα και ο σύντροφός της» (αντί της ως το 2021 χρησιμοποιούμενης φράσης «παντρεμένη γυναίκα ή ο σύζυγός της»), ενώ, ειδικά για την περίπτωση της «αλλαγής συνθηκών», της μόνης που ταίριαζε στην προκείμενη περίπτωση[4], αναφερόταν σε «αλλαγή της κατάστασης γάμου» (marital status) και έδινε, εντός παρενθέσεως, τα παραδείγματα της «χηρείας» και του «διαζυγίου».
Με βάση αυτό το ήδη αρκετά φιλελεύθερο νομοθετικό πλαίσιο, το Συνταγματικό Δικαστήριο προχώρησε σε μια ακόμα πιο φιλελεύθερη ερμηνεία. Όλες του οι κρίσεις έχουν νομική πειστικότητα και οδηγό την υπεράσπιση της γυναικείας αυτονομίας σε ένα τόσο σημαντικό για τη ζωή της ζήτημα και την αντίστοιχη εκ μέρους της απόφαση (ζωής, κατά κυριολεξία).
Το Δικαστήριο θεώρησε ότι η ειδική αναφορά σε «γάμο» στην περίπτωση της «αλλαγής κατάστασης», θα πρέπει να διαβαστεί σε συνδυασμό με τις άλλες προβλέψεις του νόμου, στις οποίες δεν γίνεται διάκριση μεταξύ παντρεμένων και ανύπαντρων γυναικών. Η κρίσιμη έννοια, η οποία κάλλιστα μπορεί να ισχύει και για ανύπαντρη γυναίκα, είναι η «γενική αναγνώριση μιας αλλαγής κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η οποία αλλάζει τις υλικές συνθήκες (material circumstances) της γυναίκας», ανεξαρτήτως γάμου.
Έκρινε επίσης, με μεγαλύτερη γενικότητα, ότι «οποιαδήποτε διάκριση μεταξύ παντρεμένων και ανύπαντρων γυναικών σε σχέση με το αν θα επιτρέπεται άμβλωση ή όχι» θα ήταν αντισυνταγματική. Σημασία έχει το πρόσωπο – η κάθε γυναίκα – και οι αντικειμενικές συνθήκες – η ύπαρξη γεγονότων ή συνθηκών που κατά νόμο δικαιολογούν την άμβλωση – και όχι το – αδιάφορο προκειμένου περί απόλαυσης ενός δικαιώματος – “marital status”.
Νομολόγησε ακόμα, χωρίς μάλιστα να είναι αναγκαίο για την υπό κρίση υπόθεση, ότι η έννοια του «βιασμού», και η αντίστοιχη δικαιολόγηση άμβλωσης, «πρέπει να περιλαμβάνουν» και τις εντός γάμου σχέσεις, δηλαδή να εφαρμόζονται και προκειμένου περί συλλήψεων εντός γάμου, από γυναίκες που υφίστανται βιασμό από τον νόμιμο σύζυγό τους. Όπως έξοχα διατυπώνει η απόφαση, με ένα απομεινάρι αγγλοσαξονικού φλέγματος, «δεν είναι ασύλληπτο παντρεμένες γυναίκες να μένουν έγκυοι ως αποτέλεσμα βιασμού από τους συζύγους τους». Και πιο κάτω: «Παντρεμένες γυναίκες είναι δυνατόν να αποτελούν μέρος της τάξης όσων επιβίωσαν από επίθεση ή βιασμό». Κι εδώ σημασία έχει η ουσία: ο βιασμός ως πράξη, ως άσκηση σωματικής ή/και ψυχολογικής βίας, και όχι το αν η πράξη συντελείται εντός ή εκτός γάμου[5]. Σημασία έχει επίσης – αλλιώς το δίκαιο δεν θα ήταν δίκιο – η πραγματικότητα, μέσα στην αέναη μεταβολή της: «Θα κάναμε μεγάλο λάθος αν δεν αναγνωρίζαμε ότι η προερχόμενη από τον σύντροφο βία (intimate partner violence) αποτελεί μια πραγματικότητα και μπορεί να λάβει τη μορφή βιασμού».
Η συγκεκριμένη απόφαση, και οι ειδικές αποφάνσεις που τη στηρίζουν, έχει προφανή σημασία και χρησιμότητα. Δίνει το βάρος στα ανθρώπινα δικαιώματα και στο άξιο προστασίας – λόγω αξιοπρέπειας και όχι βάσει φύλου – άτομο. Λαμβάνει υπόψη την αλλαγή συνθηκών, άρα τη μεταβαλλόμενη φύση τόσο του νόμου όσο και των σχέσεων τις οποίες ρυθμίζει. Ερμηνεύει διασταλτικά και προστατευτικά. Τα εντελώς αντίθετα από όσα έκανε η πρόσφατη απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ, σύμφωνα με την οποία μόνο ό,τι λέει ρητά το συνταγματικό κείμενο (του 1789) είναι άξιο προστασίας, η άμβλωση είναι εγγενώς «κακή», δεν υπάρχει «γυναικεία αυτονομία» παρά μόνο (με δικά μου λόγια) «αυτονομία υποταγής στην πλειοψηφία εντός κάθε Πολιτείας», οι αλλαγές στα ήθη δεν είναι δυνατό να επηρεάζουν το δίκαιο και τη συνταγματική ερμηνεία[6].
Βέβαια, το φως που ήρθε από την Ινδία κάθε άλλο παρά σημαίνει ότι ηττήθηκε το σκοτάδι στο πεδίο των δικαιωμάτων και των ελευθεριών, ιδίως για τις λεγόμενες «μειοψηφίες», στις οποίες, εντελώς καταχρηστικά, αφού αποτελούν πλειοψηφία τόσο με αριθμητικό όσο και κοινωνικό κριτήριο, ανήκουν και οι γυναίκες. Στην ίδια την Ινδία, τη σημερινή Ινδία του σκοταδιστή Πρωθυπουργού Μόντι, πολλά δικαιώματα μένουν, και με δικαστική σφραγίδα, πίσω[7]. Αλλά και το μεγάλο παγόβουνο που απειλεί το διεθνές κράτος δικαίου, το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ υπό την «τραμπική» σύνθεσή του, κατά πρώτον διαβάζει μόνο με τα δικά του (υπερσυντηρητικά) γυαλιά και κατά δεύτερον ετοιμάζει ήδη την επόμενη επίθεση κατά της “affirmative action”, των γάμων ομοφυλοφίλων και του τρόπου με τον οποίο οι Πολιτείες – οι ίδιες Πολιτείες που στην απόφαση για τις αμβλώσεις αποτελούν τους μόνους εκφραστές της λαϊκής βούλησης – μπορούν να διαμορφώνουν, δηλαδή να διαστρεβλώνουν, τις εκλογικές περιφέρειες, δηλαδή τη λαϊκή ετυμηγορία, δηλαδή τη δημοκρατία.
Σε τόσο δύσκολους καιρούς, πάντως, κάθε νίκη των δικαιωμάτων, από όπου και αν προέρχεται, και ιδίως αν προωθεί τον αγώνα των γυναικών, είναι ευπρόσδεκτη.
Κώστας Μποτόπουλος
Διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου, πρ. Ευρωβουλευτής και Πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς
Υποσημειώσεις:
[1] Οι πληροφορίες για τις αναλύσεις που ακολουθούν αντλήθηκαν από τα ακόλουθα άρθρα: «Ινδία: ναι στο δικαίωμα όλων των γυναικών στην άμβλωση», ΝΕΑ, 29/9/2022, “Supreme Court’s abortion ruling”, Indian Express, 30/9/2022, “India abortion: why Supreme Court ruling is a huge step forward”, BBC, 30/9/2022. Για την υπόδειξή τους ευχαριστώ θερμά τη Σοφία Τσουρινάκη.
[2] Απόφαση Dobbs v. Jackson Women’s Health Organisation, 2022. Βλ. Κ. Μποτόπουλος, «Πλειοψηφία ή ελευθερία. Το ζήτημα των αμβλώσεων κατά το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ», στο Syntagma Watch, 19.5.2022.
[3] Το όριο που έθετε για τις ΗΠΑ η διάσημη απόφαση Roe v. Wade (1971), έως ότου ανατραπεί από τη Dobbs, ήταν το «τέλος του δευτέρου τριμήνου», δηλαδή πάλι, περίπου, 24 εβδομάδες.
[4] Οι άλλες περιπτώσεις που κατονομάζει ο νόμος είναι: βιασμός ή επιμιξία – εγκυμοσύνη ανηλίκου – γυναίκες με ειδικές ανάγκες ή ψυχικά άρρωστες – προβλήματα διαμόρφωσης (malformation) του εμβρύου – εγκυμοσύνη υπό κατάσταση ανθρωπιστικού κινδύνου ή φυσικής καταστροφής.
[5] Όπως άφησε πρόσφατα να εννοηθεί Έλληνας ιεράρχης μιλώντας για «βιασμό που είναι πάντα συναινετικός» και για «εγκυμοσύνη που έρχεται μόνο όταν τη θελήσει η γυναίκα». Βλ. Κ. Μποτόπουλος, «Κήρυγμα μίσους κι ευκαιρία για αλλαγές στην Εκκλησία», στο liberal.gr., 3/9/2022.
[6] Βλ. εξαιρετικά ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις και σε Π. Βογιατζή, «Είναι η γυναίκα εργαλείο αναπαραγωγής;», στο The Books Journal, νο. 134, Σεπτέμβριος 2022.
[7] Anant Sangal, “Supreme Court judgment on abortion stands out as an exception in gender autonomy jurisprudence”, στην Indian Express, 29/9/2022.
