Θα ήθελα αρχικά να ευχαριστήσω το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και την Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, καθώς και προσωπικά τον Ξενοφώντα Κοντιάδη, για την τιμητική τους πρόσκληση να μιλήσω σ΄ αυτήν εδώ την εσπερίδα σας.
Περί μεταπολιτικής λοιπόν ο λόγος.Ο όρος μεταπολιτική ακούστηκε πολλές φορές και άλλες τόσες αμφισβητήθηκε από πολλούς με αφορμή την εκλογή του αρχηγού του ΣΥΡΙΖΑ- ΠΣ. Εξαρτάται από το τι περιεχόμενο δίδεται στον όρο. Η μεταπολιτική, κατ’ εμέ, είναι υπαρκτό φαινόμενο και αποτελεί συνέχεια του προβληματισμού που αναπτύχθηκε στις αρχές του 21ου αιώνα για τη μεταδημοκρατία. Αυτή γεννάται από την αδυναμία της πολιτικής να υπηρετήσει το συλλογικό συμφέρον αποφεύγοντας τη διαπλοκή με τα ισχυρά οικονομικά συμφέροντα, την καθυπόταξή της στους κώδικες του τηλεοπτικού θεάματος και των μέσων κοινωνικής δκτύωσης και την υποταγή της σε ισχυρές εξωθεσμικές ομάδες πίεσης, τις πελατειακές σχέσεις, τη διαφθορά και πολλά άλλα. Εδώ έχουμε τη μετεξέλιξη των κομμάτων-καρτέλ ή σουπερμάρκετ σε μετακόμματα. Σε κόμματα δηλαδή που πουλώντας ίδια προϊόντα απαιτούν υψηλή ένταση κεφαλαίου (σύμβουλοι επικοινωνίας) και όχι υψηλή ένταση εργασίας (ακτιβιστές και ιδεολόγοι).
Η μεταπολιτική έχει κυρίως τρεις διαστάσεις:
- Πρώτη είναι η αντίληψη που θέλει τα πολιτικά προβλήματα να λύνονται με μη πολιτικούς τρόπους και από μη πολιτικούς, όπως είναι οι τεχνοκράτες, οι πλούσιοι, οι χαρισματικοί στην επικοινωνία, οι τηλε-σταρ. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει πως η μεταπολιτική δεν είναι πολιτική. Το αντίθετο. Μόνο που πλέον αυτή η πολιτική δεν θυμίζει τίποτα απ’ όσα ξέραμε γι’ αυτήν στο πλαίσιο των αντιπροσωπευτικών δημοκρατιών. Έτσι και οι μεταπολιτικές εξελίξεις στον ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ καθόλου δεν σημαίνουν πως είναι και μη πολιτικές.
- Δεύτερη είναι η πεποίθηση πως πλέον δεν χρειάζεται ο κόσμος των ιδεών, αρκεί αυτός της επικοινωνίας και υπ’ αυτό το πρίσμα οργανώνονται καμπάνιες των κομμάτων. Ο τρόπος διεξαγωγής των εκλογών από τους επικοινωνιολόγους αντί των ιδεολόγων, η εξάρτηση των προεκλογικών εκστρατειών από τα ΜΜΕ και κυρίως από το πολιτικό χρήμα είναι χαρακτηριστικά στοιχεία της μεταπολιτικής. Αυτός ο προεκλογικός αγώνας είναι ένα πλήρως ελεγχόμενο θέαμα που ενορχηστρώνεται από ανταγωνιστικές ομάδες επαγγελματιών ειδικευμένων στις τεχνικές της πειθούς και επικεντρώνεται στενά σε ένα μικρό φάσμα θεμάτων που επιλέγονται από συγκεκριμένες ομάδες.
- Τρίτη διάσταση είναι ο μετασχηματισμός της παλαιάς ιδέας του νεοφιλελευθερισμού για λιγότερο κράτος και λιγότερη πολιτική σε μια νέα ιδέα που θέλει
- καθόλου πολιτική, μόνο επικοινωνία,
- καθόλου κυβέρνηση, μόνο δια-κυβέρνηση,
- καθόλου κόμματα, μόνο ΜΚΟ και Ανεξάρτητες Αρχές,
- καθόλου συνδικάτα, μόνο stock options,
- καθόλου κομματικά προγράμματα, μόνο βιογραφικά.
Μεταπολιτική δηλαδή είναι ο μοντέρνος τρόπος αμφισβήτησης της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Είναι η κρίση αντιπροσώπευσης των Δημοκρατιών, η οποία αποτελεί το δεύτερο σκέλος της σημερινής εκδήλωσής μας. Κατά τους Steven Levitsky και Daniel Ziblatt οι δημοκρατίες δεν ανατρέπονται με περισσότερο ή λιγότερο φανερά στρατιωτικά πραξικοπήματα, με τη χρήση βίας και μάλιστα ένοπλης. Οι δημοκρατίες διαβρώνονται και υποσκάπτονται όταν διάφοροι δημαγωγοί πολιτικοί εκμεταλλεύονται τα πραγματικά κοινωνικά ζητήματα (ανισότητες, ρατσισμός, φτώχεια τρομοκρατία, μετανάστευση, θρησκευτικές διαφορές) για να χαρακτηρίσουν τους αντιπάλους τους εχθρούς, για να στοχοποιούν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, για να περιφρονούν και να ακυρώνουν τους θεσμούς και για να ανέχονται πράξεις βίας κλπ. Δεν είναι όμως μόνο αυτοί οι δημαγωγοί η μοναδική απειλή για τις Δημοκρατίες. Δεν είναι μόνο ο τρόπος, όπως προανέφερα, που διεξάγονται οι εκλογές και αλλάζουν οι κυβερνήσεις. Είναι και ο τρόπος που τα σύγχρονα κόμματα εκλέγουν την ηγεσία τους. Τρόπος που αποτελεί μια τέταρτη διάσταση της μεταπολιτικής.
Το φαινόμενο δεν είναι ελληνικό, εισήχθη εδώ πολύ αργά, το 2004, από τον Γιώργο Παπανδρέου. Την εκλογή από τη βάση την ανακάλυψαν πρώτα τα αριστερά κόμματα. Την «ανακάλυψαν» το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας, το Εργατικό Κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας και στη συνέχεια και άλλα σοσιαλδημοκρατικά, τους ακολούθησαν τα συντηρητικά. Την ανακάλυψαν οι σοσιαλδημοκράτες, όταν αυτοί είδαν πως η κομματική ταύτιση μειωνόταν ανάμεσα στους ψηφοφόρους τους. Τα ψήφιζαν, αλλά δεν τ’ αγαπούσαν που θα έλεγε και η Μελίνα.
Η εκλογή από τη βάση ήταν η απάντησή τους σε μια τριπλή απειλή:
Αλλαγές που μειώνουν το χρόνο διατήρησης στην εξουσία κάθε νέας κομματικής ηγεσίας. Το μέσο που «εφευρέθηκε» για απάντηση στις παραπάνω αλλαγές, ήταν η «εκλογή από τη βάση». Η απάντηση στη «ρευστή μετανεωτερική κοινωνία» ήταν η ρευστοποίηση και της εκλογής ηγεσίας. Αυτή καταργεί την έννοια του μέλους του κόμματος και την αντικαθιστά με την έννοια του θαυμαστή, του φαν του νέου ηγέτη, μέχρι να παλιώσει γρήγορα ο νέος και να έρθει ένας πιο νέος, νέος. Η εκλογή από τη βάση προβάλλεται ως απάντηση στον κατά Robert Michels «σιδερένιο νόμο της ολιγαρχίας». Μια απάντηση που υποτίθεται πως επιδιώκει να καταστήσει κυρίαρχους τους εκλογείς επί των εκλεγμένων, τους αντιπροσωπευόμενους επί των αντιπροσώπων. Επιτυγχάνει όμως ακριβώς το αντίθετο. Επιτείνει και διευρύνει την κυριαρχία του ηγέτη επί των εκλογέων του. Η εκλογή από τη βάση μετατρέπει τον σταθερό φίλο ενός κόμματος σε πρόσκαιρο καταναλωτή αυτού του κόμματος, γι’ αυτό και μπορεί να επιλέγει προϊόντα απ’ όποιο καλάθι, συγγνώμη κόμμα, θέλει. Το καλάθι των κομμάτων που θα λέγαμε και αλλιώς στην ελληνική καθημερινότητα. Γεννιέται έτσι ο ηγέτης- Βοναπάρτης, ο οποίος προωθεί τον εαυτό του ως πρόγραμμα του κόμματός του.
Η εκλογή από τη βάση εκλαμβάνεται ως ανάσα για τη δημοκρατία, ως απάντηση στην κρίση αντιπροσώπευσης και στην κρίση του θεσμού των κομμάτων. Πολλοί αναλυτές είτε εν αγνοία τους είτε μέσα στη σκοπιμότητά τους σπεύδουν να την καλωσορίσουν ως γνήσια έκφραση συμμετοχικής δημοκρατίας. Θεωρούν μάλιστα γραφικές τις αντιδράσεις όσων επισημαίνουν πως αντί συμμετοχικής δημοκρατίας έχουμε εδώ την υποκατάσταση του σταθερού μέλους που έχει κομματική ζωή από το στιγμιαίο μέλος που ψηφίζει και μετά πάει σπίτι του. Η εκλογή ηγεσίας από τη βάση όμως αντί για «δημοκρατική κατάκτηση» είναι φαινόμενο που οδηγεί στην περιθωριοποίηση των μελών για χάρη της αδιαμεσολάβητης σχέσης μεταξύ της ηγεσίας και των ψηφοφόρων. Εκφράζει δηλαδή την περιθωριοποίηση της αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας εντός των κομμάτων.
Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία σε εθνικό επίπεδο εκφράζεται από όλους τους έχοντες δικαίωμα ψήφου πολίτες. Αυτή η αντιπροσώπευση στα κόμματα εκφράζεται από το θεσμό του μέλους. Πολίτες στα κόμματα είναι τα σταθερά και ενεργά μέλη τους. Απ’ αυτά εκλέγονται οι σύνεδροι για τα συνέδριά τους και εκεί εκλέγονται τα όργανα και η ηγεσία. Οι πολίτες εκφράζουν την αντιπροσώπευση ενός κόμματος σε εθνικό επίπεδο, τα μέλη του εκφράζουν την αντιπροσώπευση εντός του κόμματος μέσω της εκλογής οργάνων σε δημοκρατικά συνέδρια. Με την εκλογή από τη «βάση» έχουμε κατάργηση των μελών των κομμάτων, έχουμε δηλαδή κατάργηση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας μέσα στα κόμματα. Αυτό το θεωρείτε εσείς εκδημοκρατισμό των κομμάτων;
Δεν φτάνει όμως μόνο αυτή η διαστρέβλωση του Πολιτικού. Οι ψηφοφόροι στην περιβόητη εκλογή από τη «βάση» ψηφίζουν καλά συσκευασμένα προϊόντα, τοποθετημένα στα πάνω ράφια των κομμάτων και όχι άτομα ικανά να διοικήσουν, όχι πολιτικούς με άποψη και ιδέες. Ψηφίζουν άτομα που ακόμη κι αν είναι νέα σε ηλικία, είναι «κούφια» σε ιδέες. Πολιτικούς που υπόσχονται στην πελατεία τους μόνο και μόνο πως με την άνοδο τους οι ψηφοφόροι τους θα απολαμβάνουν τ’ αγαθά της εξουσίας, τα οποία αυτοί θα τους τα δώσουν επειδή είναι καλοί και «φιλάνθρωποι». Η «εκλογή από τη βάση» σε κόμματα χωρίς κομματική ζωή μετατρέπει την πολιτική σε καρικατούρα. Η πολιτική κοιταγμένη στον καθρέπτη της βλέπει την τραγωδία της να έχει μετατραπεί σε τραγέλαφο.
Στις εποχές της μεταπολιτικής και της μεταδημοκρατίας η πολιτική διαμορφώνεται από τις απευθείας διαπραγματεύσεις και συνδιαλλαγές ανάμεσα στην εκτελεστική εξουσία και το πολιτικό χρήμα. Εδώ τα μετασχηματισμένα σε μετακόμματα κόμματα-καρτέλ έχουν «ρευστούς» δεσμούς με αυτό που παλαιότερα ήταν η ταξική και κομματική τους βάση. Τώρα ελπίζουν να αποκτήσουν νέο ακροατήριο, όχι βάσει κάποιων ιδεολογικών έστω και ιδεοληπτικών σχημάτων, αλλά χάρη στην υπόσχεση διανομής αγαθών όταν το κόμμα βρίσκεται ή όταν επανέρχεται στην εξουσία. Αυτό όμως προϋποθέτει ένα σύστημα πατρωνίας. Και επειδή πλέον δεν είναι δυνατόν αυτή η πατρωνία να εκφραστεί με τον παλαιό τρόπο, με τους τοπάρχες και τους κομματάρχες, επιχειρείται μέσω της «εκλογής από τη βάση» να υπάρξει μια αδιαμεσολάβητη σχέση μεταξύ ηγέτη και «φίλων» που «σήμερα είναι εδώ και αύριο αλλού». Ο ηγέτης γίνεται πάτρωνας των «φίλων» που δεν τους συνέχουν οι ιδέες, αλλά μόνο οι προθάλαμοι κρατικών ωφελημάτων. Αυτοί οι «φίλοι» με τη σειρά τους το ανταποδίδουν στον ηγέτη. Πίνουν νερό στο όνομα της όποιας πομφόλυγας και αδολεσχίας του. Παρακολουθήστε αυτούς τους ανθρώπους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπου ό,τι και να κάνει ο ηγέτης είναι καλώς καμωμένο, μέχρι να αποτύχει και μετά να του ρίξουν το ανάθεμα, τρέχοντας ν’ ανακαλύψουν τον επόμενο.
Με τούτα και με τ’ άλλα η «εκλογή από τη βάση» οδηγεί στην εκλογή πολιτικών, όπως η Λιζ Τρας. Μια πολιτικός στην οποία 81.326 μέλη του Συντηρητικού Κόμματος, δηλαδή το 57,4% των μελών του κόμματος, ανέθεσαν την πρωθυπουργία και η οποία το πρώτο μέτρο που πήρε ήταν η μείωση των φόρων για τους πολύ πλούσιους. Πολιτικούς σαν τον Μπορίς Τζόνσον στη Μεγάλη Βρετανία και τον Στέφανος Κασσελάκη στην Ελλάδα. Τυχαίο που ο νέος Έλληνας «αριστερός» ηγέτης από τα πρώτα πράγματα που ζήτησε ήταν ό,τι και η Λιζ Τρας. Ζήτησε stock options, έμμεσες φοροαπαλλαγές δηλαδή, για τον μεγάλο πλούτο (κεφάλαιο). Αυτό ακριβώς σπρώχνει τους βουλευτές των κομμάτων με εκλογές από τη βάση πανικόβλητοι να ζητούν στη συνέχεια την αντικατάστασή αυτών που εξέλεξε «η βάση». Επειδή είναι αυτοί που καλούνται πρώτοι να υποστούν τις συνέπειες των πράξεων ανίκανων ηγετών. Ν’ αναλάβουν ευθύνες που θα τις χρεωθούν για πάντα και ενδεχομένως να στοιχίσουν την πολιτική τους καριέρα. Η «εκλογή από τη βάση» αν και γίνεται στ’ όνομα της συμμετοχικής δημοκρατίας, γεννά γελωτοποιούς σαν τα πρόσωπα που ήδη έχω αναφέρει και διακωμωδεί τις βασικές αρχές της φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Ο εκλεγμένος άμεσα ηγέτης λογοδοτεί μόνο σ’ αυτόν που τον εξέλεξε. Το κόμμα θυμίζει κόμμα, αλλά είναι μετακόμμα και οργανώνει συνέδρια που θυμίζουν συνέδρια, αλλά είναι μετασυνέδρια. Αυτά τα κόμματα δεν έχουν «θέσεις» που ψηφίζονται στα συνέδριά τους.
Θέσεις τους είναι το βιογραφικό των ηγετών τους
Βεβαίως η εκλογή από τα μέλη – όχι όμως και από τους «φίλους» – δεν είναι κάτι κακό αυτό καθαυτό. Υπό όρους ενεργής λοιπής κομματικής ζωής μπορεί να είναι και καλό. Το πρόβλημα προκύπτει όταν η «άμεση εκλογή» γίνεται το πρόσχημα για την κατάργηση κάθε εσωκομματικής δημοκρατίας. Και για να εξηγούμαι η «εκλογή από τη βάση» (των μελών και μόνο εννοείται) δεν είναι κακή, όταν τα κόμματα λειτουργούν δημοκρατικά και η βάση τους είναι ενεργή και σταθερή. Στα μεγάλα αλλά και στα μικρότερα ευρωπαϊκά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα για να ψηφίσεις χρειάζεσαι να έχεις εγγραφεί το λιγότερο 6 μήνες πριν τις εσωκομματικές εκλογές. Οι λογικές του φίλου και του μέλους της Κυριακής ή του μέλους των δυο ευρώ είναι αδιανόητες. Η λύση βρίσκεται στην αλλαγή λειτουργίας του Κόμματος, όπως το γνωρίζαμε έως σήμερα. Να περιμένεις όμως τα κόμματα από μόνα τους να προχωρήσουν στην εσωκομματική δημοκρατία και στην αποδοχή τάσεων εντός των κομμάτων, μοιάζει σήμερα σαν να περιμένεις το λιοντάρι (πολιτικές ηγεσίες) να γίνει χορτοφάγο (δημοκρατικό). Ίσως εδώ απαιτούνται συνταγματικές επιταγές και υποχρεώσεις όσον αφορά τη λειτουργία των κομμάτων. Αναθέτω δουλεία τώρα στους συνταγματολόγους του Ιδρύματος σας και γενικά, αλλά έτσι γίνεται η ζωή πιο ενδιαφέρουσα. Η συζήτηση για τη μεταπολιτική τώρα αρχίζει και πρέπει να συνεχιστεί για να μη καταλήξουμε σε χειρότερα απ’ αυτά που μας προειδοποιεί ο Ντέιβιντ Ράνσιμαν, όταν μιλά για τη «δημοκρατία των ζόμπι». Να μην καταλήξουμε να μιλάμε για μια «ζόμπι δημοκρατία».
Σας ευχαριστώ πολύ.
Γιώργος Σιακαντάρης
Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας
