Μια σημαντική έκφανση του δημόσιου χώρου είναι η θεσμική μορφή του: ο δημόσιος χώρος ως forum όπου διεξάγεται η πολιτική αντιπαράθεση μεταξύ των αντιπροσώπων του λαού. Η αντιπροσώπευση συνιστά την αναπαράσταση[1] ενός αοράτου όντος (λαός – αντιπροσωπευόμενοι) και ενός ορατού όντος (αντιπρόσωποι). Αυτή η διαλεκτική και συζητητική λειτουργία της Βουλής μπορεί να περιορίστηκε την προηγούμενη περίοδο, αλλά δεν ανεστάλη[2]. Πράγμα που καθιστά τις αιτιάσεις περί εγκαθίδρυσης “ορμπανικού τύπου κοινοβουλευτισμού” εκτός πραγματικότητας.
Οι αιτιάσεις αυτές συνυφαίνονται, βεβαίως, με δύο μείζονος σημασίας ζητήματα που αφορούν την λειτουργία του Κοινοβουλίου. Πρώτον, το εάν με πρόσχημα την πανδημική κρίση υπήρξε κάμψη της τυπικότητας, αλλά και της νομιμότητας των κοινοβουλευτικών διαδικασιών, και δη εκείνων που σχετίζονται με το δικαίωμα γνώμης και ψήφου των βουλευτών. Δεύτερον, αν από την έναρξη των εργασιών της Βουλής, μετά την συγκρότησή της σε σώμα, έως και σήμερα, έχουν υπάρξει περιπτώσεις προσβολής ή περιορισμού των δικαιωμάτων της κοινοβουλευτικής μειοψηφίας. Το πρώτο ζήτημα απαντάται και από την συγκριτική επισκόπηση σε σχέση με άλλες έννομες τάξεις. Το δεύτερο είναι θέμα ερμηνείας του ΚτΒ, αλλά και σύγκρισης της ποιότητας του κοινοβουλευτικού ελέγχου κατά την παρελθούσα κοινοβουλευτική περίοδο και κατά την τρέχουσα.
Ι. Περιοριστικά μέτρα και λειτουργία του Κοινοβουλίου
Ακόμα και στην mater parlemantorum ελήφθησαν περιοριστικά μέτρα για την αυτοπρόσωπη παρουσία των βουλευτών στην Βουλή των Κοινοτήτων, τα οποία αίρονται, βαθμηδόν, μόλις από τις 17.5.2021 με απόφαση του Speaker[3]. Φυσικά ούτε η λειτουργία του Κοινοβουλίου εξαιρέθηκε από το “Coronavirus Bill”, με αποτέλεσμα στην κοιτίδα του κοινοβουλευτισμού να εφαρμοστούν μέτρα που επέτρεπαν την απρόσκοπτη λειτουργία του (π.χ. ηλεκτρονική ψηφοφορία, τηλεδιασκέψεις επιτροπών), χωρίς να θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των μελών του. Παρά την προσωρινότητά τους[4], δεν αποκλείεται η διατήρηση των ηπιότερων εξ αυτών ή η επαναφορά των αυστηρότερων μέχρι τον πλήρη έλεγχο της πανδημίας και την επιπέδωση της επιδημιολογικής καμπύλης[5].
Είναι επομένως απορίας άξιο, αν η επίμονη και μάλλον νομικά έωλη επωδός του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ κ. Αλέξη Τσίπρα περί “κακοποίησης της κοινοβουλευτικής διαδικασίας και της δημοκρατίας”[6] εκπορεύεται από ένα πνεύμα σεβασμού των δικαιωμάτων της μειοψηφίας ή από έλλειμμα θεσμικής αυτοσυνειδησίας;
Αν ανατρέξουμε στα “κοινοβουλευτικά χρονικά” της περιόδου 2015 – 2019 μπορούμε να αντιληφθούμε, πως η κατοπινή στάση της αξιωματικής αντιπολίτευσης, δεν αναιρεί τα φαινόμενα “ευλυγισίας” των κοινοβουλευτικών θεσμών κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της.
Χαρακτηριστικά αναφέρονται:
– Η αδικαιολόγητη άρνηση της Επιτροπής Θεσμών και Διαφάνειας να κλητεύσει τον ελεγχόμενο Υπουργό Άμυνας στην υπόθεση με τα βλήματα. Ο τ. ΠτΒ Ν. Βούτσης αποτάθηκε καθυστερημένα στο Επιστημονικό Συμβούλιο για να γνωμοδοτήσει, με αποτέλεσμα η Επιτροπή να κλητεύσει Υπουργό Άμυνας τρεις μήνες μετά το σχετικό αίτημα των μελών της που ανήκαν στην μείζονα και την ελάσσονα αντιπολίτευση.
– Με την αποχώρηση του μικρότερου εταίρου (ΑΝ.ΕΛ) από τον κυβερνητικό συνασπισμό στις Κοινοβουλευτικές Επιτροπές, δεν υπήρχε το τεκμήριο δεδηλωμένης και έτσι σε κάθε διαδικασία έπρεπε να διαπιστώνεται η απαιτούμενη πλειοψηφία. Στο σημείο αυτό σημειώθηκε πλήρης κάμψη της τυπικότητας των κοινοβουλευτικών διαδικασιών:
1. Η απόπειρα αλλοίωσης της σύνθεσης της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων – μετά την διάλυση της Κοινοβουλευτικής Ομάδας του Ποταμιού – με την προσπάθεια απευθείας τοποθέτησης του κ. Δανέλλη στη συγκεκριμένη επιτροπή.
2. H οργανική σύγχυση, και όχι απλά παραβίαση της διάκρισης των λειτουργιών, με την επιστολή του τέως Πρωθυπουργού κ. Αλέξη Τσίπρα προς τον ΠτΒ να εξετάσει το ενδεχόμενο αλλαγής ή μη του Κανονισμού της Βουλής, μολονότι η υπόθεση του Κανονισμού της Βουλής είναι ο πυρήνας και της κανονιστικής αυτονομίας της.
3. Η δημιουργία μιας κατάστασης “κοινοβουλευτικού δυϊσμού”, όταν έξι βουλευτές που υπερψήφισαν της πρόταση εμπιστοσύνης της τότε Κυβέρνησης δήλωσαν με επιστολή τους στον Πρόεδρο της Βουλής πως: “επιθυμώ εφεξής σε κάθε νομοσχέδιο που ψηφίζεται χωρίς ονομαστική ψηφοφορία η ψήφος μου να προσμετράται μαζί με αυτή των βουλευτών της συμπολίτευσης“. Δημιουργήθηκε τότε μια κατάσταση προσβολής των κοινοβουλευτικών ηθών, της έννοιας του κοινοβουλευτισμού και της ελεύθερης εντολής, όπου υπήρχε μια “τυπική πλειοψηφία” 145 βουλευτών και μια “ουσιαστική” πλειοψηφία 151 βουλευτών προς διευκόλυνση του νομοθετικού έργου.
Μπορούν να σταχυολογηθούν και άλλα παραδείγματα, που επιβεβαιώνουν ότι τα μέλη του Κοινοβουλίου, αλλά και των Κυβερνήσεων εν γένει, δεν διαθέτουν ενσυνείδητα μια κουλτούρα σεβασμού των κοινοβουλευτικών διαδικασιών και του Συντάγματος, παρά μόνο την επικαλούνται προσχηματικά. Αυτό δεν λειτουργεί συμψηφιστικά για ενδεχόμενα θεσμικά ατοπήματα της παρούσας ή παλιότερων κυβερνήσεων, αλλά δείχνει μια πάγια θεσμική κουλτούρα και πρακτική.
Οι αιτιάσεις του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης επικεντρώνονται στην διατήρηση των περιοριστικών μέτρων, που αφορούν την παρουσία των βουλευτών κατά την κοινοβουλευτική διαδικασία και στην υιοθέτηση της επιστολικής ψήφου, αντίθεση η οποία εκφράστηκε με την απόφαση αποχής από τις ονομαστικές ψηφοφορίες.
Το ζήτημα που ανακύπτει είναι ότι κατά το μεταβατικό στάδιο αποκλιμάκωσης των μέτρων, πρέπει να αποφευχθεί η διατήρηση πρακτικών που περιορίζουν τις νομοθετικές και ελεγκτικές αρμοδιότητες του Κοινοβουλίου ή τα δικαιώματα των κοινοβουλευτικών ομάδων και των βουλευτών. Ως προς το ζήτημα αυτό, η Διάσκεψη των Προέδρων, σύμφωνα με τον Πρόεδρο της Βουλής[7], αποφάσισε τη διεύρυνση του χρόνου εξέτασης των νομοσχεδίων, προκειμένου να εκφράζουν ακώλυτα τη γνώμη τους τα περισσότερα μέλη της εθνικής αντιπροσωπείας, ενώ η ποσοτική αύξηση του αριθμό των βουλευτών και η επαναφορά στην αυτοπρόσωπη ψήφο συνέχονται άρρηκτα με τα επίκαιρα επιδημιολογικά δεδομένα. Τα ως τώρα ληφθέντα μέτρα είναι όχι μόνο αναγκαία και αναλογικά, αλλά και σύμφωνα με τις συνταγματικές επιταγές της απεριόριστης έκφρασης γνώμης και ψήφου των βουλευτών. Εν προκειμένω δε, φαίνεται να διασφαλίζονται περισσότερο από την μέθοδο της επιστολικής ψήφου, λόγω των τεχνικών δυσκολιών που εμφάνιζε η ηλεκτρονική μέθοδος και του κινδύνου επίδρασης στο κύρος της διαδικασίας[8]. Τα παραπάνω ισχύουν και κατά μείζονα λόγο, αν τελικώς απαγορευθεί η αυτοπρόσωπη άσκηση των βουλευτικών καθηκόντων στους ανεμβολίαστους βουλευτές[9].
Ακόμα και στην Βουλή των Κοινοτήτων η εισαγωγή της ηλεκτρονικής ψήφου τελούσε υπό την αίρεση της εφαρμοσιμότητάς της, που θα διαπιστωνόταν μετά από σχετικό έλεγχο[10].Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά τις μεταγενεστέρως διατυπωθείσες ενστάσεις, το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης κατά την πρώτη περίοδο της πανδημικής κρίσης, συγκατάνευσε στην λήψη μέτρων χάριν προστασίας της υγείας των μελών της εθνικής αντιπροσωπείας[11].
Οι παραπάνω αλλαγές όχι μόνο δεν αποτελούν φαινόμενα “ευλυγισίας” υπέρ κομματικών σκοπιμοτήτων, αλλά επιβεβαιώνουν την προσαρμοστικότητα του Κοινοβουλίου, χωρίς θεσμικές και κανονιστικές εκπτώσεις, που εκφράστηκε με τις πρόσφατες αλλαγές στον Κανονισμό της, οι οποίες ενσωματώνουν την υγειονομική ανάγκη στην κοινοβουλευτική πράξη, ώστε η δεύτερη να μην περιορίζεται ολοσχερώς χάριν της πρώτης[12].
ΙΙ. Η θέση του Αρχηγού της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης και τα δικαιώματα της κοινοβουλευτικής μειοψηφίας
Δεύτερο, εξίσου έντονο, πεδίο σύγκρουσης και αντιπαράθεσης αποτέλεσε η απόφαση του ΠτΒ, προ ολίγες εβδομάδες, να μην παραχωρήσει τον λόγο στον επικεφαλής της αξιωματικής αντιπολίτευσης, κατά τη διεξαγωγή του κοινοβουλευτικού ελέγχου[13].Η οργάνωση των κοινοβουλευτικών διαδικασιών, νομοθετικών ή ελεγκτικών, επιφυλάσσει ιδιαίτερη θέση στους αρχηγούς των κομμάτων, και κατ’ επέκταση προέδρων των Κοινοβουλευτικών Ομάδων (π.χ. ά 73 παρ. 4 Συντ. για τις τροπολογίες που υποβάλλονται από αρχηγό κόμματος ή εκπρόσωπο ομάδας) και ιδίως στον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης (άρθρο 20 ΚτΒ). H ιδιαίτερη θέση του τελευταίου δεν συνεπάγεται:
α) ούτε τη μονοπώληση των δικαιωμάτων της μειοψηφίας από μέρους του,
β) ούτε την άνιση μεταχείριση των προέδρων των Κοινοβουλευτικών Ομάδων της ήσσονος αντιπολίτευσης,
γ) ούτε φυσικά τη νόθευση του, επί ίσοις όροις διεξαγώμενου, πολιτικού ανταγωνισμού.
Η άποψη του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης τοποθετείται στο νομικά δέον, αλλά όχι στο είναι. Αφενός μεν, γιατί ο σκοπός των επίκαιρων ερωτήσεων επιβάλλει τον περιορισμό του κύκλου των ενδιαφερόμενων ανάμεσα στον ερωτώντα βουλευτή και τον ελεγχόμενο, ακόμα και εάν ο ερωτών φέρει την ιδιότητα του προέδρου της δεύτερης σε εκλογική δύναμη Κοινοβουλευτικής Ομάδας[14]. Αφετέρου δε, γιατί στο συγκεκριμένο μέσο κοινοβουλευτικού ελέγχου δεν χωρεί αναλογική εφαρμογή της παρ. 4 του ά. 97 του ΚτΒ. Πρώτον, επειδή η περίπτωση των επίκαιρων ερωτήσεων δεν παρουσιάζει αποχρώσα ομοιότητα[15] με τη ρυθμισμένη περίπτωση, που αφορά παντελώς διαφορετική διαδικασία (τη συζήτηση και την ψήφιση καταρχήν νομοσχεδίου ή πρότασης νόμου). Δεύτερον, επειδή όπου θέλησε ο ΚτΒ να απονέμει το συγκεκριμένο δικαίωμα κατά τον κοινοβουλευτικό έλεγχο το έπραξε ρητά (π.χ. στις επερωτήσεις, ά. 135 και 137 ΚτΒ).
Τα παραπάνω ζητήματα που απασχόλησαν εσχάτως το κοινοβουλευτικό και πολιτικό γίγνεσθαι επρόκειτο για ζητήματα διασφάλισης της εύρυθμης λειτουργίας των θεσμών, υπό το βάρος των υγειονομικών συνθηκών, αλλά και για τη δημιουργία μιας κοινοβουλευτικής ηθικής που θα παραμερίζει το κομματικό συμφέρον και έναν κατ’ επίφαση συνταγματικό πατριωτισμό.
Κωνσταντίνος Γ. Μουρτοπάλλας
Μεταπτυχιακός φοιτητής Νομικής ΔΠΘ
Υποσημειώσεις:
[1] Άλκης Δερβιτσιώτης, Η αντιπροσωπευτική αρχή στο Σύνταγμα του 1864, Επιθεώρηση Δημοσίου και Διοικητικού Δικαίου 1-2/2015
[2] βλ. Κώστας Μποτόπουλος, https://www.syntagmawatch.gr/ask-a-question/meta-tin-emfanisi-krousmaton-covid-19-metxi-voulefton-borei-o-proedros-tis-voulis-na-apofasisei-ti-diakopi-ton-ergasion-tis-voulis/
[3] https://hansard.parliament.uk/Commons/2021-05-17/debates/5866C8A5-6730-4876-94A8-7BDBFA5FD11E/Speaker%e2%80%99SStatement
[4] Όπως χαρακτηριστικά επισήμανε ο Leader of the House Jacob Rees – Mogg: […] “We would not have achieved the consensus across the House to allow these procedures to be implemented if there were any thought that it were permanent”
[5] https://www.parliament.uk/about/how/covid-19-proceedings-in-the-house-of-commons/
[6]https://www.ethnos.gr/politiki/157798_tsipras-kakopoiei-tin-dimokratia-o-mitsotakis-spaei-tin-karantina-stin-boyli-o
[7] https://www.hellenicparliament.gr/Enimerosi/Grafeio-Typou/Deltia-Typou/?press=af97a6f8-1149-49d2-a263-ad2e011c8375
[8] https://www.hellenicparliament.gr/Enimerosi/Grafeio-Typou/Deltia-Typou/?press=6d691714-a3b9-4c54-8649-ad0a00f77a03
[9] https://www.enikos.gr/politics/786893/systaseis-apo-tasoula-stous-anemvoliastous-vouleftes-olo-to-paras
[10] “[…] I hope that we will be able to experiment with electronic voting on 11 May, subject to the Procedure Committee considering the proposals and to testing with a large number of Members to ensure that it works”, https://hansard.parliament.uk/Commons/2020-04-29/debates/AC0AA46E-2E07-4D47-B2B5-A6A760E745B8/BusinessOfTheHouse#contribution-AF001F10-41A9-4CF3-92A0-E5B6D3011F3F
[11] https://www.tovima.gr/2020/03/12/politics/vouli-metra-gia-ton-koronoio-apofasise-i-diaskepsi-ton-proedron
[12] βλ. ΦΕΚ 81 Α’/10.4.2020 και 187 Α’/1.10.2020, https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/f3c70a23-7696-49db-9148-f24dce6a27c8/187%20%CE%91%E2%80%99%201.10.2020_1.pdf
[13] https://www.kathimerini.gr/politics/561395794/voyli-entasi-metaxy-tsipra-tasoyla-vinteo/
[14] βλ. Κώστας Χρυσόγονος, Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Σάκκουλα ΑΕ, 2η έκδοση, 2014, σελ. 493 επ., ο οποίος σημειώνει πως οι πρόεδροι των Κ.Ο. διαθέτουν ενισχυμένες αρμοδιότητες για την επιλογή των μέσων επίκαιρων κοινοβουλευτικού ελέγχου, βλ. ά. 130 επ. ΚτΒ
[15] Φ. Σπυρόπουλος, Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2006, σελ. 141 επ
