1. Από τις 3 σημαίνουσες ένδικες διαφορές που παραπέμφθηκαν στη μείζονα Σύνθεση (Grand Chamber) του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (με έδρα το Στρασβούργο της Γαλλίας) για την έννομη προστασία πολιτών ανά την Ευρώπη, σχετικά με τις παραλείψεις και τις πλημμέλειες των Κρατών-μελών της Σύμβασης ως προς την ουσιαστική και αποτελεσματική αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής, δικαιώθηκε εν τέλει μόνο η Προσφυγή συλλογικής Ένωσης ηλικιωμένων γυναικών της Ελβετίας έναντι της χώρας τους (υπόθεση Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others v. Switzerland (Αριθμ.Προσφ. 53600/20).
2. Η ίδια η ηλικία τους, αλλά και η συλλογικότητα της προβολής των έννομων συμφερόντων τους αποτέλεσε και στοιχειοθέτησε υπέρ τους ένα ιδιαίτερο έννομο συμφέρον για την αξίωση έννομης προστασίας ενώπιον του ΕΔΔΑ επί των επιμέρους θιγόμενων ατομικών τους δικαιωμάτων έναντι Κράτους-μέλους της Σύμβασης, όπως στην προκειμένη περίπτωση της Ελβετίας, για τα προστατευτικά μέτρα και τις παρεμβάσεις που έπρεπε ήδη να έχει λάβει και εφαρμόσει αποτελεσματικά σχετικά με την αντιμετώπιση της Κλιματικής Αλλαγής.
3. Η προσφεύγουσα ένωση προσώπων, σωματειακής μορφής και οργάνωσης, ονόματι “Verein KlimaSeniorinnen Schweiz”, συστήθηκε και λειτουργεί με καταστατικό σκοπό την διεκδίκηση και την προώθηση μέτρων και δημοσίων παρεμβάσεων αποτελεσματικής προστασίας έναντι της Κλιματικής Αλλαγής για λογαριασμό των μελών της, που είναι περισσότερες από 2.000 Ελβετίδες γυναίκες τρίτης ηλικίας (το ένα τρίτο μάλιστα των μελών είναι είναι άνω των 75 ετών). Στην επίδικη, μάλιστα, διαφορά αποδόθηκε, ειδικό βάρος επί των σχετικών αξιώσεων έννομης προστασίας ως προς τα μεγαλύτερα σε ηλικία μέλη της Ένωσης. Καθώς τέσσερις ατομικά και διακριτά προσφεύγουσες, παράλληλα της Ένωσης, ήταν γυναίκες άνω από 80 ετών, προτάσσοντας την προστασία της υγείας τους και την υποβάθμιση των συνθηκών διαβίωσής τους εν μέσω ολοένα και αυξανόμενων συνθηκών καύσωνα, λόγω της ευρύτερης αύξησης της μέσης θερμοκρασίας της Γης.
4. Εν προκειμένω, σε σειρά από εσωτερικές-εθνικές έννομες διαδικασίες, τόσο διοικητικές, όσο και δικαστικές, οι αξιώσεις των ηλικιωμένων γυναικών της Ελβετίας από τους αντίστοιχους δικαιοδοτικούς εθνικούς ελβετικούς μηχανισμούς απορρίπτονταν ως απαράδεκτες:
α) Είτε διότι, κατά την κρίση του κράτους της Ελβετίας (και δη του Υπουργείου Περιβάλλοντος της Ελβετίας), το κλιματικό ζήτημα κατατάσσεται στην ευθύνη και στο περιθώριο εκτίμησης των δράσεων και των παρεμβάσεων του κάθε Κράτους, ως πεδίο ευρύτερου δημοσίου συμφέροντος που δεν έθιγε ευθέως τα επιμέρους ατομικά τους δικαιώματα.
β) Είτε διότι ο επιδιωκόμενος (δημοσίου συμφέροντος) σκοπός είναι ένα παγκόσμιας εμβέλειας ζήτημα, που δεν περιορίζεται στην ευθύνη και στις προστατευτικές ενέργειες μίας Πολιτείας.
γ) Είτε διότι δικονομικά δεν έφεραν, ενώπιον των καθ’ ύλην αρμόδιων εθνικών Δικαστηρίων, ένα συνεκτικά άμεσο, ειδοποιό και προσωπικό έννομο συμφέρον σε σχέση με τα τυχόν συναφώς θιγόμενα συμφέροντα και δικαιώματα έτερων πληθυσμιακών ομάδων της κοινωνίας. Ειδικά, μάλιστα, για τη διαμόρφωση μίας ισχυρής αιτιώδους συνάφειας μεταξύ βλάβης και προστατευτέων έννομων αγαθών, που απαιτείται για το δικαστικό έλεγχο της προσβολής επιμέρους ατομικών δικαιωμάτων από το ίδιο το Κράτος (κατά τις απόψεις του Ομοσπονδιακού Διοικητικού Δικαστηρίου, αλλά και του Ανώτατου Αναιρετικού/Ακυρωτικού Δικαστηρίου της Ελβετίας).
5. Ενώπιον, λοιπόν, του ΕΔΔΑ, οι προσφεύγουσες, επί της προσβολής σειράς ατομικών τους δικαιωμάτων, όπως της προστασίας της ίδιας της ζωής (άρθρο 2) και της απαίτησης διασφάλισης ποιοτικών και αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης μέσω της προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής τους ζωής, συμπεριλαμβανομένης και της κατοικίας τους (άρθρο 8), κατήγγειλαν ότι οι Ελβετικές αρχές δεν είχαν θεσπίσει το κατάλληλο νομοθετικό και ρυθμιστικό πλαίσιο, ούτε είχαν λάβει τα απαραίτητα και επαρκή μέτρα για την επίτευξη των αντίστοιχων δημόσιων επιταγών ως προς την καταπολέμηση της Κλιματικής Αλλαγής, σύμφωνα και με τις ανάλογες διεθνείς δεσμεύσεις της κράτους της Ελβετίας. Ωστόσο, ακόμα πιο εμφατικά, η προσφεύγουσα Ένωση γυναικών ενίστατο και ως προς την αδικαιολόγητα περιορισμένη πρόσβαση (τον εξαρχής αποκλεισμό) σε μία αποτελεσματική δικαστική προστασία, κατ’ άρθρο 6 παρ. 1 της ΕΣΔΑ, για την πρόσφορη και δόκιμη δυνατότητα ενδεδειγμένης δικαιοδοτικής εξέτασης και ανάδειξης των παραπάνω προσβαλλόμενων έννομων συμφερόντων και των αντίστοιχων παραβιάσεων του Ελβετικού Κράτους.
6. Ως εκ τούτου, κατά τα ως άνω, με την απόφαση της Μείζονας Σύνθεσης στην υπόθεση Verein KlimaSeniorinnen Schweiz and Others κατά Ελβετίας (Αριθμ. Προσφυγής 53600/20) το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αποφάσισε και έκρινε, με πλειοψηφία δεκαέξι ψήφων κατά μίας, α) ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 8 (δικαίωμα σεβασμού και προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) της ΕΣΔΑ, και ομόφωνα, β) ότι υπήρξε παράβαση του άρθρου 6 παρ. 1 της Σύμβασης περί δίκαιης δίκης. Δικαιώνοντας έτσι την προσφεύγουσα περιβαλλοντική ακτιβιστική Ένωση τόσο για ένα «ουσιαστικό», όσο και για ένα «διαδικαστικό» έννομο δικαίωμα αντίστοιχα έναντι μίας ευνομούμενης Πολιτείας, υπό το πρίσμα της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
7. Με τη συγκεκριμένη ιστορική απόφαση είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό πως οικοδομείται ένα νομολογιακό κεκτημένο σε υπερεθνική ευρωπαϊκή κλίμακα για το Κράτος Δικαίου και τη Δημοκρατική διακυβέρνηση, ειδικά σε σχέση με την αναγνώριση “locus standi” διάδικου μέρους μίας περιβαλλοντικής Ένωσης. Ήτοι ενός νομικού προσώπου που διεκδικεί και συναθροίζει τα επιμέρους προσβαλλόμενα-θιγόμενα ατομικά δικαιώματα των μελών του συλλογικά υπέρ συγκεκριμένης ομάδας από την Κοινωνία των πολιτών για δημοσίου – κοινού συμφέροντος αξιώσεις και έννομα αγαθά, που αποτελούν σαφείς έννομες εγγυήσεις- δεσμεύσεις για μία ευνομούμενη Πολιτεία με διεθνή μάλιστα αναφορά και σύγκλιση, όπως χαρακτηριστικά είναι ο συνδυασμός της προστασίας του περιβάλλοντος και της ασφαλούς διαβίωσης των πολιτών έναντι της Κλιματικής Αλλαγής κατά τη διακρατική της μάλιστα αντιμετώπιση.
8. Δεν μπορεί βέβαια να παραληφθεί πως απορρίφθηκαν, σύμφωνα με το άρθρο 34 της Σύμβασης, οι επιμέρους ατομικές προσφυγές των μεγαλύτερων, μάλιστα, σε ηλικία θιγόμενων γυναικών. Εμμένοντας, συνεπώς, το ΕΔΔΑ στην απαίτηση στενότερης αιτιώδους συνάφειας και άμεσου-προσωπικού έννομου συμφέροντος επί της μερικότερης προσβολής ατομικών δικαιωμάτων του Ανθρώπου από το Κράτος, με γνώμονα κυρίως την αποφυγή διαμόρφωσης μίας εκτεταμένης λαϊκής αγωγής, κατά τα πρότυπα μίας αρνητικής απόδοσης της actio popularis.
9. Το ΕΔΔΑ, αναγνωρίζοντας καταρχάς την αρμοδιότητά του στο να επιληφθεί της υπόθεσης (πράγμα και αυτό μη δεδομένο επί του δικαιοδοτικού ελέγχου ενός κατεξοχήν δημοσίου συμφέροντος ζητήματος με διευρυμένες δικαιοπολιτικές και διακρατικές διαστάσεις) αξιολόγησε ότι η Ελβετική Συνομοσπονδία δεν είχε συμμορφωθεί με τα καθήκοντα και με μία σειρά από έννομες διεθνείς δεσμεύσεις (βλ. «θετικές υποχρεώσεις» της Ελβετίας ως προς τη Συνθήκη-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή/UNFCCC, τη Συμφωνία του Παρισιού, τις συστάσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής για το Κλίμα/IPCC) σχετικά με την Κλιματική Αλλαγή. Κρίνοντας ότι υφίστανται κρίσιμα κενά στη διαδικασία θέσπισης και εφαρμογής του σχετικού εγχώριου ρυθμιστικού και νομοθετικού πλαισίου, συμπεριλαμβανομένης της αποτυχίας των ελβετικών αρχών να ποσοτικοποιήσουν, μέσω δραστικών περιορισμών επί της βιομηχανικής και ενεργειακής παραγωγής άνθρακα ή με άλλο τρόπο, τα εθνικά ανεκτά όρια επί των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Η Ελβετία άλλωστε αποδείχθηκε ότι είχε ήδη αποτύχει να εκπληρώσει τους προηγούμενους στόχους μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Το ΕΔΔΑ, αν και αποδέχεται ότι οι εθνικές δημόσιες Αρχές διαθέτουν εκτεταμένο περιθώριο εκτίμησης όσον αφορά την υιοθέτηση και την εφαρμογή νομοθετικών μέτρων και ειδικότερων ρυθμιστικών παρεμβάσεων για την εξυπηρέτηση γενικότερων επιδιωκόμενων σκοπών αναγόμενων στο Δημόσιο Συμφέρον, μολαταύτα έκρινε ότι οι ελβετικές αρχές δεν είχαν ενεργήσει εγκαίρως και με τον κατάλληλο τρόπο για να καταρτίσουν, να αναπτύξουν και να εφαρμόσουν τις διεθνώς και επιτακτικά αναγνωρισμένες προστατευτικές δημόσιες παρεμβάσεις έναντι της Κλιματικής Αλλαγής, διαπιστώνοντας έτσι παραλείψεις και αναποτελεσματικότητα επί των ίδιων των διακυβερνητικών της δεσμεύσεων.
10. Δηλώνεται έτσι εμφατικά από πλευράς ΕΔΔΑ, ότι η εξασφάλιση της προσβασιμότητας στη δικαστική προστασία για την επιμελή εξέταση συγκεκριμένων έννομων αξιώσεων επί των κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του Ανθρώπου έναντι αντίστοιχων κατάφορων προσβολών από πλευράς ενός Κράτος, αναφορικά με αναγκαίες και διεθνώς αναγνωρισμένες θετικές παρεμβάσεις του τελευταίου, βρίσκεται στον πυρήνα του Κράτους Δικαίου και της έννομης προστασίας της Κοινωνίας των Πολιτών ως διακριτό και αυτοτελές δικαίωμα. Κάτω μάλιστα από συντεταγμένες και συλλογικές έννομες διεκδικήσεις επί της σχετικής δικαστικής προστασίας και της αντίστοιχης δικαιοδοτικής λογοδοσίας των Κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
11. Με την εν λόγω απόφαση στην ουσία ενισχύεται αφενός η λογοδοσία και η επαγρύπνηση του εθνικού Κράτους Δικαίου ως προς την έννομη αποτελεσματικότητά του, κατά τη συνεπή υλοποίηση έννομων δεσμεύσεων της Πολιτείας «δημοσίου-κοινού συμφέροντος» και αφετέρου η κινητοποίηση της Κοινωνίας των Πολιτών για συντονισμένες, συλλογικές και ενδεδειγμένες ενέργειες ανάμεσα στη δημοκρατική συνοχή και διαφάνεια του Κράτους, αλλά και στην τεκμηριωμένη με τεχνοκρατικά μέσα προβολή των αντίστοιχα θιγόμενων έννομων αξιώσεών τους. 12. Τέλος, αξιοσημείωτη είναι η «Δίκαιη Ικανοποίηση» που προέβλεψε το ΕΔΔΑ, συνολικού ύψους 80.000 ευρώ, ως κύρωση κατ’ άρθρο 41 της Σύμβασης, επί των δικαστικών εξόδων και εν γένει δαπανών της προσφεύγουσας Ένωσης, ενώ το προσφεύγον σωματείο-νομικό πρόσωπο δεν είχε προβάλλει και εγείρει ειδικότερες χρηματικές και αποζημιωτικές αξιώσεις λόγω της βλάβης και προσβολής των ατομικών δικαιωμάτων των μελών του. Σύμφωνα με το άρθρο 41 της ΕΣΔΑ εάν το Δικαστήριο κρίνει ότι υπήρξε παραβίαση της Σύμβασης ή των Πρωτοκόλλων της, και αν το εσωτερικό δίκαιο του αντίδικου Κράτους δεν επιτρέπει παρά μόνο ατελή εξάλειψη των συνεπειών της παραβίασης αυτής, το Δικαστήριο χορηγεί, εφόσον είναι αναγκαίο, στον παθόντα δίκαιη ικανοποίηση. Καταδείχθηκε έτσι στη συγκεκριμένη περίπτωση το ήδη ατελές των εθνικών αξιώσεων έννομης προστασίας και το …τετελεσμένο της προσβολής των δικαιωμάτων για μία Κλιματική Αλλαγή, που έχει έρθει για… να μείνει, μη χαρακτηριζόμενη πλέον ως «Κρίση», και που επιδιώκουμε πλέον επειγόντως τον διαγενεακό μετριασμό της.
Μιχαήλ Θ. Παπαγεωργίου
Δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω
Εντ. Διδάσκων Συνταγματικού & Διοικητικού Δικαίου Νομικής Σχολής Αθηνών
V. Fellow Research Associate Wolfson College University of Cambridge
