Στις 29 Μαρτίου 2023 θα ψηφιστεί στη Βουλή ο νέος Κώδικας Μετανάστευσης. Είναι γνωστό ότι προηγήθηκε μια εξαιρετικά σύντομη διαβούλευση, ενώ ο νόμος απαιτεί προθεσμία, κατ’ ελάχιστον, δύο εβδομάδων και συντομότερη μόνο κατόπιν τεκμηρίωσης[1] που εν προκειμένω δεν υπήρξε. Σχεδόν ταυτόχρονα έγινε γνωστή ανακοίνωση της Επιτροπής Πολιτικών Ελευθεριών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (LIBE) όπου μεταξύ άλλων επισημαίνεται ότι η νομοθετική διαδικασία πρέπει να βελτιωθεί στην Ελλάδα «με τη χρήση πραγματικών και ουσιαστικών διαβουλεύσεων»[2] επισήμανση που φαίνεται να αφήνει ανεπηρέαστη την εν λόγω και όχι μόνο, νομοθετική πρωτοβουλία της κυβέρνησης.
Η διαβούλευση συνοδεύτηκε ωστόσο από μεγάλες αντιδράσεις και τεκμηριωμένες προτάσεις μεταναστευτικών οργανώσεων, φορέων της κοινωνίας των πολιτών και λοιπών εμπλεκομένων φορέων, οι οποίοι ανταποκρίθηκαν άμεσα και ουσιαστικά λόγω της εγνωσμένης πολύχρονης εμπειρίας τους και βαθιάς γνώσης του αντικειμένου. Οι αντιδράσεις αυτές οδήγησαν σε κάποιες αναγκαίες, και μάλλον αυτονόητες, αλλαγές, στο κατατεθέν νομοσχέδιο και σε απόσυρση ιδιαιτέρως επαχθών διατάξεων πρωτίστως σχετικά με τη δεύτερη γενιά μεταναστών και τους ασυνόδευτους ανήλικους μετανάστες.
Παρά την προφανή κρισιμότητα του νέου Κώδικα, στον οποίο θα ανέμενε κανείς να αποτυπωθεί η εμπειρία σχεδόν δέκα ετών μετά την ψήφιση του νόμου 4251/2014, είναι μάλλον αυταπόδεικτα και αναμενόμενα τα αποτελέσματα της προχειρότητας και της αναιτιολόγητης σπουδής με την οποία κατατέθηκε.
Ο νέος Κώδικας δεν λαμβάνει υπόψη τις πραγματικές ανησυχίες, τα προβλήματα και τις προτάσεις των μεταναστών και μεταναστριών που ζουν στη χώρα, ούτε προσφέρει λύσεις σε προβλήματα που χρονίζουν. Μετά την αυστηροποίηση του πλαισίου πολιτογράφησης στην Ελλάδα[3], με τη θέσπιση υπέρμετρα επαχθών οικονομικών και άλλων κριτηρίων που λειτουργούν εν τέλει αποτρεπτικά στην υποβολή σχετικών αιτημάτων και στην ικανοποίησή τους, φαίνεται ότι σειρά έχει η μόνιμη μετανάστευση.
Από την πρώτη ματιά, αλγεινή εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι από τον νέο Κώδικα λείπει η κοινωνική ένταξη από τον τίτλο του νομοθετήματος, σε αντίθεση με τον νόμο 4251/2014 (Κώδικας Μετανάστευσης και Κοινωνικής Ένταξης). Την ίδια στιγμή, τα άρθρα που αφορούν την ένταξη είναι από τα λίγα του νόμου 4251/2014 που δεν καταργούνται στις καταργούμενες διατάξεις αλλά δεν συμπεριλαμβάνονται στον νέο Κώδικα, χωρίς καμία προφανή αιτιολογία.
Η μεταναστευτική στρατηγική τα τελευταία χρόνια, όπως ξεδιπλώνεται και στο παρόν σχέδιο νόμου, εστιάζει αποκλειστικά στην εδραίωση του μοντέλου της προσωρινής, εποχικής εργασίας σε ακόμη περισσότερους κλάδους της οικονομίας, στη δημιουργία εργαζομένων αλλοδαπών περιορισμένης διάρκειας, με περιορισμένα εργασιακά και άλλα δικαιώματα, αγνοώντας όσους και όσες βρίσκονται ήδη στη χώρα παράτυπα, διαμένουν και εργάζονται σε επισφαλείς συνθήκες, σε ακατάλληλα καταλύματα, με αναποτελεσματικούς ή ανενεργούς ελεγκτικούς μηχανισμούς.
Η Ομάδα Εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη Δράση κατά της Εμπορίας Ανθρώπων (GRETA), στη δεύτερη έκθεσή της για την Ελλάδα[4] , η οποία δημοσιεύτηκε ταυτόχρονα με τη συζήτηση για τον νέο Κώδικα, δίνει ιδιαίτερη προσοχή στην καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων με σκοπό την εργασιακή εκμετάλλευση και ζητά περαιτέρω βελτιώσεις, όπως η αύξηση του αριθμού των επιθεωρητών εργασίας και η εκπαίδευσή τους για τον εντοπισμό περιπτώσεων εμπορίας και εκμετάλλευσης ανθρώπων.
Την ίδια μέρα δημοσιεύτηκε και η έκθεση του Υπουργείου Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών (Γραφείο Δημοκρατίας, Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Εργασίας)[5] για την Ελλάδα στην οποία επίσης περιλαμβάνονται συστάσεις για την εξασφάλιση αξιοπρεπών συνθηκών διαβίωσης στους μετανάστες, εργάτες γης.
Το σύνολο των ανωτέρω συστάσεων και επισημάνσεις άλλων φορέων (όπως η απουσία υγειονομικής διάταξης και των αρμόδιων ελεγκτικών οργάνων σχετικά με την υποχρέωση παροχής κατάλληλου καταλύματος, η μη τήρηση πλήρους μητρώου των εργοδοτών κατά των οποίων έχει επιβληθεί διοικητική κύρωση για παράβαση της απαγόρευσης της απασχόλησης παράνομα διαμενόντων πολιτών τρίτων χωρών κα) δεν λαμβάνονται υπόψη στο παρόν σχέδιο νόμου.
Την περίοδο 2020-2022 οι νομοθετικές πρωτοβουλίες σχεδόν εξαντλήθηκαν στη διευκόλυνση της μετάκλησης για την εποχική εργασία. Παρ΄ όλα αυτά, και ενώ δεν παρουσιάζονται πλέον επίσημα αναλυτικά στοιχεία, το εγχείρημα δεν φάνηκε να πετυχαίνει, καθώς είναι κοινή διαπίστωση ότι οι ανάγκες για εργασία στην αγροτική οικονομία εξακολουθούν να είναι μεγάλες.
Δεν είναι τυχαίο ότι η κυβέρνηση επενδύει σε διακρατικές συμφωνίες με χώρες όπως το Μπαγκλαντές (νόμος 4959/2022), το Πακιστάν, την Αίγυπτο (νόμος 5009/2023), την Αλβανία (άρθρο 16 του ν.4783/2021) για μαζικές προσωρινές νομιμοποιήσεις, που κατά τα άλλα απεύχεται, με σκοπό την εισροή προσωρινών εργαζομένων χωρίς δικαιώματα. Πρόκειται για παράλληλες επισφαλείς διαδικασίες μετανάστευσης, με αμφίβολη αποτελεσματικότητα και δικαιοκρατικό έρεισμα, που, ωστόσο, δεν ενσωματώνονται στον υπό ψήφιση Κώδικα, ως όφειλαν, για τους σκοπούς μιας κωδικοποίησης η οποία είθισται να έχει θεμελιώδεις στόχους την ενότητα δικαίου και την αντοχή στον χρόνο. Με τον τρόπο αυτό, δεν ενισχύεται απλώς η ανασφάλεια δικαίου αλλά δημιουργούνται μετανάστες/τριες πολλών νέων ταχυτήτων.
Όσον αφορά τους μετανάστες και τις μετανάστριες που ζουν και εργάζονται στη χώρα σε εποχιακές εργασίες παράτυπα, η κυβέρνηση έχει μέχρι τώρα επιδείξει μνημειώδη παλινωδία. Με την παρ.4 του άρθρου 72 του νόμου 4825/2021 και με ισχύ την 1/7/2022 καταργήθηκε το άρθρο 13Α του νόμου 4251/2014 (Απασχόληση παράτυπα διαμενόντων πολιτών τρίτων χωρών στην αγροτική οικονομία). Με την παράγραφο 1α του άρθρου 16 του νόμου 4783/2021, (η οποία προστέθηκε με το 62 του νόμου 4950/2022) και σε ισχύ μέχρι την 30η Ιουνίου 2023, ενεργοποιήθηκαν εκ νέου οι διατάξεις του άρθρου 13Α Μετά την 30η Ιουνίου, υπάρχει σιγή στο νέο Κώδικα Μετανάστευσης για αυτούς τους ανθρώπους.
Σε πρόσφατη τοποθέτησή του[6], ο Υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου δεσμεύτηκε ότι θα παραταθεί, την ημέρα ψήφισης του σχεδίου νόμου και μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2023, η κατά παρέκκλιση διαδικασία της παραγράφου 1 του άρθρου 16 του νόμου 4783/2021, μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας για αυτούς που έρχονται οδικώς (Αλβανοί υπήκοοι κυρίως), για να δουλέψουν ως εργάτες γης. Ανοίγει δηλαδή και κλείνει η «στρόφιγγα» κατά το δοκούν ενώ δεν υπάρχει αναφορά σε όσους μετανάστες και όσες μετανάστριες διαμένουν ήδη εδώ παράτυπα.
Η κυβέρνηση δεν παραλείπει και στο παρόν σχέδιο νόμου να υπενθυμίζει τα αντανακλαστικά της για αποτροπή σε αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες – γεγονός που πρωτίστως δεν θα έπρεπε να αφορά τη μετανάστευση – αλλά και για μηδενική ανοχή της σε παράτυπους μετανάστες και μετανάστριες που διατηρούν ισχυρούς δεσμούς με τη χώρα, θέσεις που συχνά υλοποιούνται με ασφυκτικές προθεσμίες, νέα παράβολα ή αυξομειώσεις του ύψους των υφιστάμενων, αποκλεισμούς από κεκτημένα δικαιώματα, ιδιαιτέρως επαχθείς αποκλεισμούς από τη δυνατότητα διευθέτησης της νομιμότητας της παραμονής.
Ενδεικτικά, με το άρθρο 134 καταργείται επί της ουσίας ο μόνος τρόπος διασφάλισης της νομιμότητας παραμονής αιτούντων άσυλο που παραμένουν για πολλά χρόνια στη χώρα, τις περισσότερες φορές με υπαιτιότητα της διοίκησης, δηλαδή η άδεια για εξαιρετικούς λόγους, αφού ο χρόνος παραμονής του/ης αιτούντος/ούσας διεθνούς προστασίας στη χώρα, δεν προσμετράται για τη συμπλήρωση της επταετίας που απαιτείται για μια τέτοια άδεια.
Δεν είναι τυχαίο ότι στο ίδιο άρθρο παρατηρούμε ότι για σειρά περιπτώσεων αδειών διαμονής, για ανθρωπιστικούς λόγους, η σχετική υποχρέωση χορήγησης της διοίκησης, μετατρέπεται σε δυνατότητα χορήγησης, κατά απόλυτη διακριτική ευχέρεια του/ης αρμόδιου Υπουργού.
Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι στο άρθρο 93, μετά τη διαβούλευση, επανήλθε το ισχυρό προσωποπαγές δικαίωμα διαμονής που διατηρούσαν οι αλλοδαποί σύζυγοι μετά από διαζύγιο ή θάνατο του Έλληνα ή Ελληνίδας συζύγου το οποίο είχε διαγραφεί. Ωστόσο, παραμένει η διαγραφή αντίστοιχης πρόβλεψης, που υπήρχε στο νόμο 4251/2014, για τους/ις δικαιούχους διεθνούς προστασίας και για τους/ις αιτούντες/ούσες διεθνή προστασία που έχουν συνάψει σύμφωνο συμβίωσης με Έλληνα ή Ελληνίδα, υπό προϋποθέσεις.
Στο άρθρο 20 παρ. 4 του σχεδίου νόμου, εισήχθη διάταξη, η οποία δεν υπήρχε κατά τη διαβούλευση, σύμφωνα με την οποία, σε περίπτωση που αποδειχθεί από επίσημο έγγραφο αρμόδιας ελληνικής αρχής ότι για την έκδοση της άδειας διαμονής χρησιμοποιήθηκαν ψευδείς ή παραπλανητικές πληροφορίες, πλαστά ή παραποιημένα έγγραφα ή ότι διαπράχθηκε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο απάτη, ή ότι χρησιμοποιήθηκαν άλλα παράνομα μέσα, ο αιτών πολίτης τρίτης χώρας δεν δικαιούται να υποβάλει εκ νέου αίτηση για χορήγηση ή ανανέωση άδειας διαμονής πριν την παρέλευση πέντε ετών από την ημερομηνία υποβολής της προηγούμενης αίτησής του. Η εν λόγω διάταξη εγείρει ζητήματα αντισυνταγματικότητας αφού παραβιάζεται η αρχή του φυσικού δικαστή, ο οποίος είναι ο μόνος αρμόδιος να κρίνει την τέλεση ενός αδικήματος.
Είναι προφανές ότι το εν λόγω σχέδιο νόμου δεν είναι ώριμο προς ψήφιση, καθώς καταγράφονται και άλλα προβληματικά άρθρα τόσο στο προτεινόμενο σχέδιο νόμου όσο και στο υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο. Κρίσιμοι παράγοντες για μία χώρα όπως η Ελλάδα, η οποία βρίσκεται στο επίκεντρο διεθνών εξελίξεων όσον αφορά την παγκόσμια μετακίνηση πληθυσμών, δεν λαμβάνονται υπόψη, όπως ενδεικτικά: η κοινωνική ένταξη των μεταναστών/τριών και η διασφάλιση των δικαιωμάτων τους, το εγνωσμένο δημογραφικό πρόβλημα, η κοινή διαπίστωση ότι το υφιστάμενο πλαίσιο δεν είναι θελκτικό για τους/ις νόμιμους μετανάστες/τριες, οι οποίοι/ες αποχωρούν από τη χώρα[7] σχεδόν με τον ίδιο ρυθμό με τον οποίο μεγάλο μέρος εκ των διαμενόντων στη χώρα νέων πολιτών αναζητά καλύτερες ευκαιρίες εργασίας σε άλλες χώρες.
Ίσως τελικά χάθηκε αυτή η σημαντική ευκαιρία για ένα μακροπρόθεσμο και αποτελεσματικό πλαίσιο νόμιμης μετανάστευσης, υπό όρους προστασίας των δικαιωμάτων, με ενταξιακό και αναπτυξιακό πρόσημο για τη χώρα.
Έλενα Μάρκου
Νομικός, Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου
Υποσημειώσεις:
[1] Άρθρο. 61 παράγραφοι 2 και 3 του νόμου 4922/2019 (Α΄ 133) για το Επιτελικό Κράτος
[2] https://gr.euronews.com/2023/03/08/epitropi-libe-anakoinwsi-meta-tin-episkepsi-stin-athina
[3]Τον Μάιο του 2021 η ΕλΕΔΑ δημοσίευσε Δελτίο Τύπου με τίτλο Ιθαγένεια σε αποκλεισμό σχετικά με την υπ΄αριθμ. 29845/2021 απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών σύμφωνα με την οποία ορίστηκαν τα οικονομικά κριτήρια. Επιπλέον, στο πλαίσιο του έργου «Η Ιθαγένεια στην Πράξη» δημοσιεύθηκε το κείμενο Ουσιαστικές Προϋποθέσεις Πολιτογράφησης: Συστάσεις επί της ουσίας, στο οποίο επιχειρείται μια κριτική αποτίμηση της διαδικασίας διακρίβωσης των ουσιαστικών προϋποθέσεων πολιτογράφησης, εντοπίζονται αστοχίες και αδικίες στις νομοθετικές πρωτοβουλίες των τελευταίων χρόνων και προτείνονται συγκεκριμένες συστάσεις και βελτιώσεις.
[4] https://www.coe.int/en/web/anti-human-trafficking/-/greece-new-report-urges-better-protection-for-human-trafficking-victims-and-increased-attention-to-labour-inspections?fbclid=IwAR1JELUAZJiOWwL2UfsuYhl8PXARqseo_glA9BDKKGgS3TOcQBvXGWvuOPQ
[5] https://www.state.gov/wp-content/uploads/2023/03/415610_GREECE-2022-HUMAN-RIGHTS-REPORT.pdf?fbclid=IwAR1GMGQIObeK5e6SasgUpL4Ihk9zalpvNZZH6_ZfQpd3iP4gpjuIneOqFr8
[6] https://migration.gov.gr/mitarakisvalame-fragmoys-stin-paranomi-metanasteysi-stochos-stin-stirixi-tis-nomimis-metanasteysis/?fbclid=IwAR1rvhY1LScI6BM1IBsHDnq_DO9UYmc3QIegbSDy8ZYkGeMwbRLgMNdSa_Y
[7] “Οι άδειες διαμονής πολιτών τρίτων χωρών σε ισχύ τον Φεβρουάριο του 2023, ανέρχονται συνολικά σε 463.177, παρουσιάζοντας μείωση κατά 32% σε σχέση με τον Φεβρουάριο του 2022…..Τον Φεβρουάριο του 2023, κατατέθηκαν συνολικά 15.807 αιτήματα (7.370 αρχικής χορήγησης και 8.437 ανανέωσης) μειωμένα κατά 19% σε σχέση με τον Ιανουάριο του 2023 και από την σύγκριση με τα αντίστοιχα αιτήματα που κατατέθηκαν τον Φεβρουάριο του 2022 εμφανίζονται επίσης μειωμένα κατά 29%.” βλ.
«Σύμφωνα με τα στοιχεία της πρόσφατης απογραφής η διαφορά μεταξύ μόνιμου και νόμιμου πληθυσμού είναι 715.592 άτομα. Ο αριθμός αυτός αφορά τους μη Έλληνες πολίτες που είναι εγκατεστημένος στη χώρα μας και παρουσιάζεται μειωμένος κατά 196.408 άτομα σε σχέση με την προηγούμενη απογραφή το 2011. Τον Απρίλιο του 2020, καταγράφηκαν 151.586 άτομα άνω των 50 ετών, 53.767 άνω των 60. Αυτά τα άτομα σιγά σιγά θα τεθούν εκτός εργασίας ενώ, στην πλειονότητα τους, δεν θα γεννήσουν νέα παιδιά» βλ. https://www.hellenicparliament.gr/Koinovouleftikos-Elenchos/Mesa-Koinovouleutikou-Elegxou?pcm_id=5ba1ef60-4082-4c40-b1d3-afc800ecc1f1
