Εισαγωγή
Ένας από τους γνωστότερους ορισμούς του «Κυρίαρχου» έχει ως πατέρα τον «εστεμμένο νομικό του Γ’ Ράιχ» Carl Schmitt: «κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης»[1]. Μολονότι η «κατάσταση έκτακτης ανάγκης» (state of emergency) χρησιμοποιείται συχνά στον πολιτικό λόγο, αποτελεί νομικό όρο που διαφέρει από την «κατάσταση εξαίρεσης», έχει το οντολογικό του περιεχόμενο και το νομικό του τύπο, ενώ στον πυρήνα του βρίσκεται η αναστολή συνταγματικών, και όχι μόνον, εγγυήσεων προστασίας θεμελιωδών δικαιωμάτων.[2]
Τα ζητήματα που σχετίζονται με την αναστολή τέτοιων εγγυήσεων και συνακόλουθα την κλιμάκωση των περιορισμών και της καταστολής έχουν απασχολήσει ήδη το δημόσιο διάλογο. Ειδικότερα, με αφορμή την απόφαση του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. δυνάμει της οποίας απαγορεύτηκαν όλες οι δημόσιες συναθροίσεις άνω των τριών ατόμων σε όλη την επικράτεια της Ελλάδας από τις 6 το πρωί της 15ης Νοέμβρη μέχρι τις 9 το βράδυ της 18ης Νοέμβρη, αναλύθηκαν ζητήματα αντισυνταγματικότητας, ερμηνείας κλπ. Έτσι η αντισυνταγματικότητα της εν λόγω απόφασης δε θα απασχολήσει το παρόν άρθρο. Τοποθετήθηκαν άλλωστε σχετικά η Ένωση Δικαστών και Εισαγγελέων Ελλάδας χαρακτηρίζοντας την εν λόγω απόφαση «εκτός Συνταγματικού πλαισίου»[3] αλλά και η Ελληνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου[4]. Αφορμή για περαιτέρω προβληματισμό αποτελεί οπωσδήποτε και η νέα απόφαση του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. για την απαγόρευση των δημόσιων συναθροίσεων άνω των τριών ατόμων από τις 5 το πρωί έως τις 12 το βράδυ της 6ης Δεκεμβρίου, ημέρα κατά την οποία δολοφονήθηκε το 2008 ο μαθητής Αλέξης Γρηγορόπουλος.
Σκοπός των παρακάτω σκέψεων είναι να φωτιστούν περισσότερο ορισμένες μόνον πτυχές του ζητήματος των συναθροίσεων ως νομικοπολιτικού ζητήματος υπό το φως του συνεχώς εντεινόμενου προβληματισμού γύρω από το δίπολο «ασφάλεια – ελευθερίες». Άλλωστε η συγκεκριμένη θεματική στην ευρύτερη διάστασή της δεν είναι καινούργια, δεδομένης της ανάδυσης εδώ και χρόνια του «Ποινικού Δικαίου του Εχθρού»[5].
1. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα επιχειρήματα που παρουσιάστηκαν για την υποστήριξη της απαγόρευσης ήταν ότι η έννοια «δημόσια ασφάλεια» του Συντάγματος πρέπει να ερμηνεύεται σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)[6]. Σε αυτήν πράγματι προβλέπεται (άρθρο 11, παράγραφος 2) η «υγεία» ως λόγος που δικαιολογεί τον περιορισμό του δικαιώματος στη συνάθροιση. Εξάλλου συνήθης είναι η επίκληση του άρθρου 28 του Συντάγματος για τη θεμελίωση της υπερσυνταγματικής ισχύος των διεθνών συμβάσεων[7]. Η ευκολία όμως με την οποία γίνεται αποδεκτή από έγκριτους νομικούς η υπεροχή της ΕΣΔΑ έναντι του Συντάγματος προκαλεί αλγεινή εντύπωση. Πολύ περισσότερο όταν είναι σαφές πως το άρθρο 11 του Συντάγματος για τις συναθροίσεις παρέχει εν προκειμένω μεγαλύτερες εγγυήσεις σε σχέση με το αντίστοιχο άρθρο της ΕΣΔΑ[8] και επομένως η ερμηνεία και εφαρμογή του εθνικού νόμου για το συγκεκριμένο ζήτημα δε θα γίνει υπό το φως της ΕΣΔΑ (άρθρο 53). Άλλωστε η ΕΣΔΑ όπως και άλλα διεθνή κείμενα προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου αποτελούν σε μεγάλο βαθμό προϊόντα συμβιβασμού ανάμεσα σε ανταγωνιζόμενα κράτη και κατά προέκταση συμφέροντα, ό,τι αυτό συνεπάγεται για την τελική διατύπωση του κανόνα δικαίου. Για την ιστορία και μόνο αξίζει ίσως να αναφερθεί πως ακόμα και αυτή η διατύπωση του άρθρου 11 του Συντάγματος συνάντησε σφοδρές αντιδράσεις κατά την Αναθεωρητική Βουλή του 1975, καθώς θεωρήθηκε περιοριστική σε σχέση με εκείνη του υπερσυντηρητικού Συντάγματος του 1952[9]. Το 1952 η «ράβδος» είχε τα πρωτεία και δεν χρειαζόταν το «λόγο»…
2. Εντύπωση προκαλεί, επίσης, η σπουδή ορισμένων να χαρακτηρίσουν άρον άρον την απαγόρευση της συνάθροισης σύμφωνη με την αρχή της αναλογικότητας. Η αρχή αυτή αποτελεί μια εκ των προϋποθέσεων που προβλέπει η ΕΣΔΑ προκειμένου ο περιορισμός μιας συνάθροισης να θεωρείται δικαιολογημένος. Σε κάθε περίπτωση είναι πεδίο εκτιμήσεων και σταθμίσεων. Η απολυτότητα όσων βιάστηκαν να τοποθετηθούν προδίδει μάλλον άλλες στοχεύσεις.
Καταρχάς το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου(ΕΔΔΑ) έχει κρίνει πως τα κράτη μπορούν να επιβάλλουν περιορισμούς σε «μια διαδήλωση σε συγκεκριμένο χώρο» (πχ υπόθεση Disk and Kesk κατά Τουρκίας,2012). Μέχρι σήμερα δε φαίνεται να έχει απασχολήσει το ΕΔΔΑ η περίπτωση γενικής απαγόρευσης συναθροίσεων από κάποιο κράτος, δηλαδή πλήρους αναστολής του δικαιώματος στη συνάθροιση, δείγμα κι αυτό των νέων δεδομένων που διαμορφώνει η κρατική διαχείριση της πανδημίας. Όσες υποθέσεις έχουν φτάσει στο δικαστήριο αφορούν τοπικές απαγορεύσεις συναθροίσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση της οργάνωσης «Χριστιανοί κατά Ρατσισμού και Φασισμού» εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου (1978). Σε αυτήν την περίπτωση η απαγόρευση αφορούσε μη θρησκευτικές, μη εκπαιδευτικές κλπ εκδηλώσεις («φωτογραφίζονταν» οι πολιτικές εκδηλώσεις) για διάστημα δύο μηνών στο μητροπολιτικό κέντρο του Λονδίνου.
Επιπλέον, τουλάχιστον σε διακηρυκτικό επίπεδο, η εκτίμηση μιας απαγόρευσης συνάθροισης από τη νομολογία του ΕΔΔΑ γίνεται μέσα σε στενά πλαίσια. Έτσι, γίνεται δεκτό ότι για να δικαιολογηθεί μια απαγόρευση πρέπει αυτό το μέτρο να είναι απόλυτα αναγκαίο και να μην μπορεί να εξυπηρετηθεί ο επιδιωκόμενος σκοπός από άλλα λιγότερο αυστηρά μέτρα (πχ Lashmankin κατά Ρωσίας,2017). Στην απόφαση Kablis v. Russia (2019) επισημαίνεται η έλλειψη εξήγησης εκ μέρους των κρατικών αρχών για το λόγο που η απαγόρευση συναθροίσεων σε ένα κομμάτι της πόλης θεωρήθηκε καλύτερος τρόπος επίτευξης του επιδιωκόμενου στόχου σε σχέση με την κατά περίπτωση εξέταση των διοργανώσεων.
Η ανωτέρω νομολογία του ΕΔΔΑ, που όπως ήδη αναφέρθηκε δεν έχει ασχοληθεί με την γενική απαγόρευση συναθροίσεων, παρατίθεται όχι με διάθεση άκριτης αποδοχής των εκάστοτε αποφάσεων ή του ρόλου του ΕΔΔΑ. Περισσότερο αφορά την ανάδειξη των αντιφάσεων ή και της ακρότητας του μέτρου της γενικής απαγόρευσης συναθροίσεων για κάποιο χρονικό διάστημα σε όλη την επικράτεια ενός κράτους.
3. Πάνω από δέκα κράτη του Συμβουλίου της Ευρώπης έχουν ήδη ενεργοποιήσει τη διαδικασία του άρθρου 15 της ΕΣΔΑ με την οποία αναστέλλεται η προστασία σειράς προβλεπόμενων «μη απόλυτων» δικαιωμάτων, μεταξύ των οποίων και το δικαίωμα στη συνάθροιση[10]. Η Ρουμανία, για παράδειγμα, προχώρησε σε περιορισμό των αντίστοιχων δικαιωμάτων «αναλογικά» με τη διάδοση του ιού. Σε αντίστοιχη «νόμιμη» παρέκκλιση από την ΕΣΔΑ αναφορικά με το δικαίωμα στη συνάθροιση έχουν προχωρήσει εν μέσω πανδημίας οι: Αρμενία, Μολδαβία, Εσθονία, Γεωργία, Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Σερβία, Σαν Μαρίνο, Λετονία. Αυτά όταν μόλις τον περασμένο Ιούλιο η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ επιβεβαίωσε με έμφαση ότι η ασφάλεια και η υγεία δεν μπορούν να αποτελούν προσχήματα για τον περιορισμό των ειρηνικών διαδηλώσεων[11]. Φυσικά δεν θα ήταν άτοπο να επισημανθεί ότι η τάση … «ρύθμισης» των συναθροίσεων σε όλη την Ευρώπη είναι παρούσα αρκετά χρόνια πριν την εμφάνιση της πανδημίας.
4. Η σκοπιά από την οποία εκφράζεται κάθε φορά η αντίθεση σε μερικότερες ή γενικότερες απαγορεύσεις συναθροίσεων και γενικότερα σε περιορισμούς δικαιωμάτων δεν είναι νομικά αδιάφορη. Αφορά τελικά την αντίληψη για το οντολογικό περιεχόμενο του προστατευόμενου δικαιώματος, του εκάστοτε περιορισμού ή και της «κατάστασης έκτακτης ανάγκης». Έτσι, η αντίθεση στην απόφαση του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. αλλά και σε άλλες μορφές γενικευμένων απαγορεύσεων δεν αφορά κάποια συνωμοσιολογική αντίληψη περί μη ύπαρξης του κορωνοϊού, αμφισβήτησης της επικινδυνότητας του και της πανδημίας. Ούτε εδράζεται σε μια οπισθοδρομική σε τελική ανάλυση αντίθεση στην Επιστήμη εν συνόλω.
Με την παραπάνω αφετηρία προκύπτουν ορισμένα ερωτήματα απέναντι στο «λιβάνισμα» των απαγορεύσεων. Α. Γιατί η απαγόρευση των συναθροίσεων άνω των τριών ατόμων αφορούσε το τετραήμερο 15 έως 18 Νοέμβρη; Έστω ότι δεν είχε σκοπό την απαγόρευση των εκδηλώσεων για το Πολυτεχνείο, γιατί αφορούσε το σύνολο της επικράτειας; Β Έστω ότι η απαγόρευση αφορούσε τελικά τις συμβολικές εκδηλώσεις για το Πολυτεχνείο, γιατί δεν περιορίστηκε στις πόλεις που θα γίνονταν συμβολικές συγκεντρώσεις και μόνο για τις αντίστοιχες ώρες και ημέρες; Γ Η μη εφαρμογή μέτρων αποφυγής του συγχρωτισμού σε ΜΜΜ, χώρους εργασίας, χώρους εκπαίδευσης δεν οδηγεί εκ των πραγμάτων στην σχετικοποίηση της απαγόρευσης των συναθροίσεων; Δ Ποια είναι τα στοιχεία που αποδεικνύουν την επιδημιολογική επιβάρυνση από τις διαδηλώσεις; Πρόσφατη δημοσίευση των εκδόσεων της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ αναφέρει ότι το ποσοστό μετάδοσης μεταξύ των διαδηλωτών (αναφέρεται στις ογκώδεις διαδηλώσεις που ξέσπασαν στις ΗΠΑ μετά τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ) είναι αξιοσημείωτα χαμηλό, περίπου 2,5% στη Μασαχουσέτη. Αυτό, κατά τη δημοσίευση, έχει να κάνει με την υπευθυνότητα που δείχνουν οι διαδηλωτές φορώντας μάσκες και διατηρώντας τις απαραίτητες αποστάσεις. [12]
5. Πολλές φορές τα τελευταία ειδικά χρόνια διατυπώνεται ο εξής ισχυρισμός: «οι έκτακτες συνθήκες απαιτούν έκτακτα μέτρα». Σε αυτόν τον ισχυρισμό υπάρχει μια δόση αλήθειας. Υπονοείται ότι ο νόμος όχι μόνο δεν αγνοεί τη ζώσα πραγματικότητα της κοινωνίας αλλά πολύ περισσότερο βρίσκεται σε ανοιχτό διάλογο μαζί της. Ο εκάστοτε κανόνας δικαίου συνδιαμορφώνεται και αναμορφώνεται από την κοινωνία. Σε αυτό συνηγορεί και το παράδειγμα της εμφάνισης των συναθροίσεων. Δεν ήταν ο νόμος αυτός που «γέννησε» τη συνάθροιση. Αντίθετα ήταν η συγκρότηση των μεγάλων πόλεων κατά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό που έκανε δυνατή τη συνάθροιση ανθρώπων. Είναι προφανές ότι στην εποχή της δουλοκτησίας ή της φεουδαρχίας μια συνάθροιση δούλων ή δουλοπάροικων δε θα μπορούσε να είναι αντικείμενο οποιασδήποτε ρύθμισης αλλά μονάχα αντικείμενο καταστολής. Και η εδραίωση του καπιταλισμού όμως δεν οδήγησε ευθύγραμμα στην κατοχύρωση του δικαιώματος στη συνάθροιση. Ήταν πάντοτε συνάρτηση διεργασιών και συσχετισμών. Έτσι, ενώ η πρώτη διακήρυξη μετά τη Γαλλική Επανάσταση δεν περιλαμβάνει το δικαίωμα στη συνάθροιση, αυτό υπάρχει στα πρώτα γαλλικά συντάγματα και με ένα διάλειμμα από το 1799 έως το …1847 επανέρχεται τελικά ως συνταγματική εγγύηση μετά το 1848[13]. Ιδιαίτερη είναι η συμβολή της Οκτωβριανής Επανάστασης του 1917 στην ανάδειξη μιας νέας θεωρίας του Δικαίου ώστε ανάμεσα σε άλλα και το δικαίωμα της συνάθροισης να αντιμετωπίζεται πλέον όχι ως μια απλή διακήρυξη τυπικής ισότητας αλλά ως δικαίωμα του οποίου η ελεύθερη άσκηση απαιτεί την ουσιαστική κοινωνική ισότητα.
6.Συμπερασματικά, προκύπτει ότι η προσπάθεια νομικής θεμελίωσης των απαγορεύσεων και ευρύτερα των περιορισμών σε καιρό πανδημίας ενέχει ορισμένους κινδύνους. Ο κίνδυνος αφορά τον «θεσμικό εθισμό»[14] στην επιβολή περιορισμών ή γενικής απαγόρευσης στη συνάθροιση ή σε οποιοδήποτε άλλο δικαίωμα, χωρίς μάλιστα να έχουν εφαρμοστεί πρωτύτερα όλα τα μικρότερης έντασης μέτρα. Ποια είναι τα μέτρα αυτά; Ενδεικτικά: δραστική ενίσχυση σε προσωπικό του Σώματος Επιθεώρησης Εργασίας ώστε να γίνονται εξαντλητικοί έλεγχοι σε χώρους εργασίας. Προσλήψεις ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού, διαμόρφωση 3.500 ΜΕΘ και 7.000 ΜΑΦ όπως ο Π.Ο.Υ. προβλέπει για την Ελλάδα. Επίταξη ιδιωτικών δομών υγείας. Όταν παρόμοια μέτρα μένουν εκτός συζήτησης, τότε προβάλλεται σαν «μονόδρομος» ο περιορισμός της κυκλοφορίας, των συναθροίσεων, των όποιων δικαιωμάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην απόφαση του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. για την απαγόρευση συναθροίσεων στις 6 Δεκεμβρίου 2020 (Μέρος ΙΙ, παράγραφος 4) γίνεται αναφορά ως δικαιολογητική βάση στον «αριθμό ασθενών που νοσηλεύονται διασωληνωμένοι στις Μονάδες Εντατικής Θεραπείας της χώρας». Εάν ήταν λιγότεροι οι διασωληνωμένοι στις ΜΕΘ οι συναθροίσεις θα επιτρέπονταν; Και κατά προέκταση, εάν οι ΜΕΘ ήταν περισσότερες η απαγόρευση δε θα αποφασίζονταν; Επομένως οι υλικοί όροι που συγκροτούν την κρατική διαχείριση της πανδημίας (ελλείψεις στο Σύστημα Υγείας, αντιφάσεις κλπ) αλλά και ευρύτερα την κοινωνική πραγματικότητα καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό και τη δυνατότητα ουσιαστικής άσκησης του δικαιώματος.
Ο μεγάλος κίνδυνος είναι η συμφιλίωση με αυτό το αναδυόμενο «Λεβιάθαν»[15] των απαγορεύσεων και η εξοικείωση με την καταστολή. Η διαμόρφωση μιας νομικής κουλτούρας και πρακτικής τόσο ευλύγιστης που μπορεί να δικαιολογήσει το οτιδήποτε. Είναι γνωστό ότι η αμερικάνικη έννομη τάξη εγκόλπωσε πολλές από τις «έκτακτες» ρυθμίσεις που προέκυψαν μετά από την 11η Σεπτεμβρίου. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει τα τελευταία χρόνια και στη Γαλλία. Η ευκολία με την οποία παρακάμπτονται κάθε φορά νόμοι και Συντάγματα, προϊόντα ενδεχομένως θετικότερου κοινωνικού συσχετισμού στο παρελθόν, μπροστά σε ό,τι «αναπάντεχο» προκύπτει συνηγορεί πως ο κίνδυνος είναι υπαρκτός. Τι άλλο μπορεί να σημαίνει η εξής διατύπωση: “Αλλά πείτε ότι έχουμε μία πληροφορία ότι θα υπάρξει ας πούμε τρομοκρατικό χτύπημα, ότι έχει διατυπωθεί μία απειλή. Δεν θα ληφθούν πάλι τέτοια μέτρα;”[16].
Είναι σαφές ότι οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις σε συνδυασμό με την καταστολή, όπως την 17η Νοέμβρη, αποτελούν μια τομή σε εξέλιξη. Στόχος είναι να περιοριστεί τελικά η δυνατότητα διεκδίκησης. Με αυτόν τον τρόπο οι εκάστοτε «έκτακτες» καταστάσεις αξιοποιούνται ως «έκτακτες» ευκαιρίες για τους διαμορφωτές και εφαρμοστές του νόμου. Τα ζητήματα όμως που ανακύπτουν από τον παραπάνω προβληματισμό είναι πολύ περισσότερα. Αυτές οι πρωτόλειες σκέψεις είναι μόνο ένα σημείο. Το σημείο στο οποίο η νομική σκέψη επιδιώκει να συναντήσει τον μαχόμενο Άνθρωπο που όπως λέει ο ποιητής του «φράξαν το δρόμο» και «τον μποδίζουν να βαδίζει».
Υποσημειώσεις:
[1] Πολιτική Θεολογία, Τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας, Schmitt Carl
[2] Πχ αρ. 15 ΕΣΔΑ και αρ. 4 Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα
[3] https://ende.gr, Σύνταγμα και απαγόρευση συναθροίσεων
[4] http://www.nchr.gr/, Δήλωση της ΕΕΔΑ για την απαγόρευση των δημοσίων υπαίθριων συναθροίσεων
[5] Νονός του δόγματος είναι ο καθηγητής Ποινικού Δικαίου στη Νομική Σχολή της Βόννης Guenther Jakobs
[6] Συνέντευξη Ε.Βενιζέλου στο ραδιόφωνο του ΣΚΑΙ 100,3 , 16-11-2020
[7] E-venizelos.gr, Σχέσεις εθνικού Συντάγματος,ΕΣΔΑ και ενωσιακού δικαίου ως προς την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων υπό συνθήκες οικονομικής κρίσης
[8] www.constitutionalism.gr, Γ. Σωτηρέλης, Από την τοπική απαγόρευση στη γενική αναστολή των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων: Συνταγματικά προβλήματα και (αχρείαστες) πολιτικές εντάσεις
[9] Πρακτικά Βουλής επί των συζητήσεων του Συντάγματος 1975, σελ. 798-799.
[10] Ως «απόλυτα» θεωρούνται βασικά το δικαίωμα στη ζωή, η απαγόρευση βασανιστηρίων, η απαγόρευση της δουλείας, η αρχή nullum crimen nulla poena sine lege
[11] https://news.un.org/en/story/2020/07/1069211
[12] https://www.health.harvard.edu/blog/protesting-in-the-time-of-covid-19-2020070120541
[13] https://kaltsonis.blogspot.com/2010/09/blog-post_15.html, Δ. Καλτσώνης
[14] https://www.tovima.gr/2013/07/27/opinions/apagoreysi-synathroisewn-neos-thesmikos-ethismos/ , Δ. Χριστόπουλος
[15] Πελώριο κήτος της Παλαιάς Διαθήκης
[16] Συνέντευξη Ε.Βενιζέλου στο ραδιόφωνο του ΣΚΑΙ 100,3 , 16-11-2020
Γιώργος Γερανάκης
Δικηγόρος, Μεταπτυχιακός Φοιτητής Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ανθρωπιστικού Δικαίου στο Τμήμα Νομικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
