Ι. Προλεγόμενα
Προσφάτως ψηφίστηκε σχέδιο νόμου[1] του Υπουργείου Εσωτερικών με τίτλο «Συμπληρωματικά μέτρα για την εφαρμογή του Κανονισμού (ΕΕ) 2019/788 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών και του Εκτελεστικού Κανονισμού (ΕΕ) 2019/1799 της Επιτροπής για τη θέσπιση τεχνικών προδιαγραφών για τα επιμέρους επιγραμμικά συστήματα συγκέντρωσης – Διατάξεις σχετικές με την εκλογική διαδικασία και τον έλεγχο εσόδων και δαπανών κομμάτων, συνασπισμών και υποψηφίων βουλευτών και αιρετών – Λοιπές επείγουσες διατάξεις».
Το εν λόγω σχέδιο νόμου, εκτός των άλλων, περιλάμβανε διατάξεις που τίθενται σε διακριτικό κεφάλαιο, οι οποίες παρεμβαίνουν στον ν. 4648/2019, ο οποίος ρυθμίζει τα σχετικά με την οργάνωση της άσκησης του δικαιώματος του εκλέγειν των ευρισκομένων εκτός Επικρατείας Ελλήνων.
Αναφύονται, επομένως, τα εξής κρίσιμα συνταγματικά ερωτήματα, που επιχειρεί να απαντήσει το ανά χείρας σύντομο σημείωμα: A) για την ψήφισή του απαιτείτο η ειδική αυξημένη πλειοψηφία των 2/3 του άρθρου 51 παρ. 4 Συντ;[2] B) O τρόπος που εισήχθησαν ήταν ο κοινοβουλευτικά προσήκων και συνταγματικά προβλεπόμενος ή απαιτείται η εισαγωγή προς συζήτηση και ψήφιση ειδικού νόμου;[3] Γ) Η εφαρμογή διάταξης που προβλέπει ειδική αυξημένη πλειοψηφία εμπίπτει στα interna corporis;
II. Παρεμβάσεις οργανωτικού χαρακτήρα και οι προβλέψεις του Συντάγματος
Α. Η ατελέσφορη (πρώτη) απόπειρα τροποποίησης του ν. 4648/2019
Υπενθυμίζεται ότι ο ν. 4648/2019 αποτελεί τον εκτελεστικό νόμο του άρθρου 51 παρ. 4 Συντ., ο οποίος υπήρξε προϊόν διακομματικής συναίνεσης,[4] που επετεύχθη ύστερα από τη θέσπιση της νέας διάταξης του άρθρου 54 παρ. 4 Συντ., που συντελέσθηκε από τη Θ’ Αναθεωρητική Βουλή.
Τις προϋποθέσεις για την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος των εκλογέων που βρίσκονται εκτός της ελληνικής Επικράτειας, οι οποίες ετέθησαν με τον ν. 4648/2019, αποπειράθηκε να άρει ο νομοθέτης τον Μάιο του 2021. Συγκεκριμένα το νομοσχέδιο[5] με τίτλο «Άρση των περιορισμών για την εγγραφή στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους εκλογέων εξωτερικού» προέβλεπε την κατάργηση των προϋποθέσεων εγγραφής στους εκλογικούς καταλόγους, δηλαδή της απόδειξης και διαπίστωσης πραγματικού δεσμού.[6] Η προταθείσα ρύθμιση υπήρξε η δογματικά συνεπέστερη[7] προς τις αρχές της καθολικής ψηφοφορίας, της λαϊκής κυριαρχίας και της ίσης μεταχείρισης των εκλογέων.
Παρά ταύτα, χωρίς την πλήρωση της αριθμητικής προϋπόθεσης του άρ. 51 παρ. 4 Συντ., δηλαδή τα 2/3 (200) του όλου αριθμού των βουλευτών, (συνδυαστικά με το άρ. 54 παρ. 4) η προσπάθεια διευκόλυνσης άσκησης του εκλογικού δικαιώματος για τους εκτός Επικρατείας εκλογείς απέβη άκαρπη.
Β. Οι απαντήσεις επί των ερωτημάτων
1. Πότε απαιτείται η ειδική αυξημένη πλειοψηφία;
Η ανωτέρω αναδρομή ήταν αναγκαία προκειμένου να αναδειχθεί η διαφοροποίηση μεταξύ των υπό συζήτηση ρυθμίσεων και των ρυθμίσεων, που καταψηφίστηκαν. Οι δεύτερες ενέπιπταν, δίχως άλλο, στα «σχετικά με την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος από τους εκλογείς που βρίσκονται έξω από την Επικράτεια». Η εννοιολόγηση των σχετικών με την άσκηση ζητημάτων είναι καθοριστική για την εύρεση της απαιτούμενης πλειοψηφίας.
Ζητήματα που άπτονται της άσκησης είναι οι προϋποθέσεις[8] άσκησης του δικαιώματος, όπως προσδιορίζονται και στην παρ. 4 του άρ. 54 Συντ., καθώς και οι λοιπές υποχρεώσεις[9] του εκλογέα που συνέχονται με την οργάνωση της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος. Επίσης, στην ίδια κατηγορία εντάσσεται και η επιλογή του τρόπου άσκησης[10] του εκλογικού δικαιώματος, δηλαδή η καθιέρωση συστήματος επιστολικής ψήφου ή ψηφοφορίας δι’ αντιπροσώπου ή η πρόβλεψη λειτουργίας προξενικών εκλογικών τμημάτων.
Εξ αντιδιαστολής προκύπτει ότι κάποια ζητήματα αφορούν στην οργάνωση της εκλογικής διαδικασίας, τα οποία είναι αμιγώς διαδικαστικά, αντίστοιχα με όσα ορίζονται από την κοινή εκλογική νομοθεσία. Δηλαδή, η ύλη του ν. 4648/2019 δεν καταλαμβάνει συλλήβδην κάθε σχετικό με την άσκηση του δικαιώματος, αλλά περιλαμβάνει και οργανωτικού χαρακτήρα ρυθμίσεις για τις οποίες αρκεί η συνήθης πλειοψηφία. Άλλως θα ίσχυε το παράδοξο μια διαδικαστική πρόβλεψη της εκλογικής διαδικασίας εκ μόνης της ένταξής της σε νομοσχέδιο για την ψήφο των εκτός Επικρατείας να ψηφίζεται με την ειδική αυξημένη πλειοψηφία, ενώ η ίδια πρόβλεψη ενταγμένη σε άλλο νομοθέτημα (π.χ. τροποποίηση του π.δ. 26/2012) να μπορεί να ψηφιστεί με τη συνήθη, διασπώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την οργανική ενότητα της εκλογικής διαδικασίας.
Ειδικότερα, οι πράξεις στις οποίες αναφέρονταν οι προτεινόμενες διατάξεις δεν βαρύνουν τον εκλογέα αλλά τα όργανα ή τα πρόσωπα που επιφορτίζονται με την εκτέλεσή τους στο πλαίσιο της ομαλής διεξαγωγής και ολοκλήρωσης της εκλογικής διαδικασίας.
Συγκεκριμένα:
– το άρ. 10[11] της ρύθμισης είναι ερμηνευτική και όχι ουσιαστική διάταξη,
– το (αρχικό) άρ. 11[12], το οποίο τελικώς απεσύρθη την ημέρα της συζήτησης και ψήφισης στην Ολομέλεια του σχεδίου νόμου, δεν σχετιζόταν με την ικανότητα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος με την εγγραφή[13] στους εκλογικούς καταλόγους, αλλά με τον χρόνο καταχώρισης των μεταβολών που υπέστησαν,
– το (αρχικό) άρ. 12[14] θεραπεύει το καταλειπόμενο κενό σε περίπτωση κωλύματος των εποπτών εκλογών, οι οποίοι περιβάλλουν τη διαδικασία με εγγυήσεις αντικειμενικότητας και αμεροληψίας, και
– τέλος το (αρχικό) άρ. 13[15], που επίσης απεσύρθη, τροποποιούσε τα σχετικά με τον υπεύθυνο εφοδιασμού των ελληνικών διπλωματικών αρχών με τον αναγκαίο αριθμό εντύπων.
Ενόψει των ανωτέρω καθίσταται σαφής η διάκριση μεταξύ οργανωτικών και ουσιαστικών ζητημάτων, η φύση των οποίων καθορίζει την κάθε φορά αναγκαία πλειοψηφία.
Η συγκριτική ανάγνωση των δύο νομοθετικών πρωτοβουλιών επιτρέπει την εξαγωγή ενός κρίσιμου ερμηνευτικού συμπεράσματος. Ο προσδιορισμός των σχετικών με την άσκηση του δικαιώματος δεν γίνεται με πλειοψηφικούς όρους, αλλά, αντιθέτως, ανάγεται σε ύπατο ερμηνευτικό κριτήριο για τη συνδρομή ή μη της ειδικής αυξημένης πλειοψηφίας. Υπενθυμίζεται ότι οι συνταγματικοί κανόνες που αφορούν στην οργάνωση της νομοπαρασκευαστικής διαδικασίας ερμηνεύονται στενά.[16] Ως εκ τούτου, στην πρώτη περίπτωση όπου εισήχθησαν ρυθμίσεις για τις προϋποθέσεις και τον τρόπο άσκησης του εκλογικού δικαιώματος, ο νομοθέτης δεν μπορούσε να υπερβεί το διαδικαστικό όριο του συντάγματος υιοθετώντας μια ερμηνεία σύμφωνη με τη βούλησή του, καθώς στην περίπτωση αυτή, κατά την ad hoc νομολογία που παρατίθεται κατωτέρω, είναι μάλλον επιτρεπτός ο δικαστικός έλεγχος. Στην εν λόγω περίπτωση, ο πρόδηλα οργανωτικός και σχετικός με την εκλογική διαδικασία χαρακτήρας των ρυθμίσεων δεν καταλαμβάνεται από το διαδικαστικό όριο της ειδικής αυξημένης πλειοψηφίας, με αποτέλεσμα η υιοθετούμενη ερμηνεία να μην είναι προϊόν βούλησης της πλειοψηφίας, αλλά η ορθολογική υπαγωγή της περίπτωσης αυτής στην σωστή διαδικασία. Η αντίθετη άποψη υιοθετώντας ένα φορμαλιστικό κριτήριο οδηγεί στην εφαρμογή μιας ανορθολογικής διαδικασίας βάσει των όσων αναπτύχθηκαν ανωτέρω.
2. Ο νόμος πρέπει να είναι ειδικός;
Το δεύτερο ερώτημα που ανακύπτει είναι εάν οι εν λόγω διατάξεις μπορούν να είναι διακριτό κεφάλαιο ή μέρος μιας ευρύτερης νομοθετικής ρύθμισης ή αν έπρεπε να περιληφθούν σε ειδικό νόμο, που ρυθμίζει αποκλειστικά και αυτοτελώς τα σχετικά με την οργάνωση της εκλογικής διαδικασίας εκτός της Επικράτειας.
Το επιχείρημα ότι η ειδικότητα του νόμου καθιστά δυνατή τη διαπίστωση της πλήρωσης της αριθμητικής προϋπόθεσης (αν δεχθούμε ότι είναι συνταγματική απαίτηση) είναι μάλλον αβάσιμο.
Αφενός μεν, επειδή, όπου ο συνταγματικός νομοθέτης ήθελε να προβλέψει τη ψήφιση ειδικού νόμου[17] το προέβλεψε ρητά, όπως στην περίπτωση του άρ. 73 παρ. 2 Συντ. Αφετέρου δε, επειδή, η κανονιστική εφαρμογή και η κοινοβουλευτική πρακτική στην αντίστοιχη πρόβλεψη του άρ. 54 παρ. 1 Συντ. για το εκλογικό σύστημα δεν επιβεβαιώνουν την ανωτέρω άποψη. Για παράδειγμα, το υφιστάμενο εκλογικό σύστημα[18] δεν εντάχθηκε σε μονοθεματικό νομοσχέδιο, αλλά αποτέλεσε μέρος ευρύτερης ρύθμισης. Τόσο στην περίπτωση του άρ. 54 παρ. 1 Συντ., όσο και την περίπτωση του άρ. 51 παρ. 4 Συντ. η προϋπόθεση της μεταπλειοψηφικής εγγύησης[19]αρκεί να διαπιστώνεται στην κατ’ άρθρο ψήφιση[20] του σχεδίου νόμου.
Διαφορετικά, η υιοθέτηση της αντίθετης άποψης απολήγει στις εξής ερμηνευτικές ακροβασίες:
– στην πρόσδοση ειδικότητας στο σχετικό νομοσχέδιο εκ μόνης της πρόβλεψης της ειδικής αυξημένης πλειοψηφίας, μολονότι το Σύνταγμα δεν εισάγει ρητώς τη συγκεκριμένη υποχρέωση, και άρα τον έμμεσο περιορισμό της νομοθετικής πρωτοβουλίας της Κυβέρνησης και της Βουλής,
– στην απαίτηση της διαπίστωσης της πλειοψηφίας των 2/3 και στην επί του συνόλου ψήφιση.
Γ. Μπορεί να ελεγχθεί δικαστικά η μη εφαρμογή διάταξης που προβλέπει ειδική αυξημένη πλειοψηφία;
Διερευνητέο είναι αν η εφαρμογή της συνταγματικής διάταξης περί ειδικής αυξημένης πλειοψηφίας εκφεύγει του δικαστικού ελέγχου ως μέρος των interna corporis του Κοινοβουλίου. Αν και η ΟλΣτΕ 668/2012[21] δέχεται ότι μπορεί να ελεγχθεί δικαστικά, η προσεκτικότερη ανάγνωσή της και ο ad hoc χαρακτήρας της άγουν στο συμπέρασμα ότι ο έλεγχος εξαρτάται από το εάν η προβλεπόμενη πλειοψηφία είναι όρος για την εφαρμογή της διάταξης. Δηλαδή, δικαστικός έλεγχος δυνητικά θα μπορούσε να υπάρξει αν ο εκτελεστικός νόμος δεν ψηφιζόταν με την πλειοψηφία του άρ. 51 παρ. 4 Συντ. ή αν κάθε μεταγενέστερη τροποποίησή του, που αφορά στην άσκηση του εκλογικού δικαιώματος δεν πληροί τη συγκεκριμένη αριθμητική δέσμευση. Εφόσον οι οργανωτικού χαρακτήρα ρυθμίσεις δεν αποτελούν όρο εφαρμογής της συνταγματικής διάταξης, η διαδικασία ψήφισής τους εμπίπτει στα εσωτερικά ζητήματα του σώματος.[22] Για παράδειγμα, αν ο εκτελεστικός νόμος δεν συγκέντρωνε την πλειοψηφία των 2/3 και παρά ταύτα δημιουργούνταν ειδικοί εκλογικοί κατάλογοι εξωτερικού και οι ευρισκόμενοι εκτός Επικρατείας εκλογείς ψηφοφορούσαν, ίσως, γινόταν δεκτή ένσταση ενώπιον του ΑΕΔ, που θα προέβαλε μεταξύ άλλων, τη μη εφαρμογή της διάταξης που προβλέπει ειδική αυξημένη πλειοψηφία.
ΙΙΙ. Επίμετρο: συνταγματικός φορμαλισμός και η ψήφος των εκτός Επικρατείας
Οι ρυθμίσεις αυτές, κατά την κοινοβουλευτική συζήτηση, πυροδότησαν έναν νέο κύκλο πολιτικής έντασης, η έντονα συγκρουσιακή φύση της οποίας χαρακτηρίζει το σχετικό ζήτημα ήδη πριν την τελευταία αναθεώρηση του Συντάγματος.
Είναι απολύτως σαφές ότι φορμαλιστικά προσκόμματα, που προβάλλονται, αποτελούν επιβεβαίωση της δυσπιστίας[23] μέρους του πολιτικού συστήματος προς τους εκλογείς, τους οποίους δεν μπορούν να ελέγξουν ή επηρεάσουν. Άλλωστε, η σχετική επιχειρηματολογία, είναι μάλλον νομικοφανής συνιστώντας ουσιαστικά δυσχέρανση της εκλογικής διαδικασίας στο όνομα της δημοκρατίας.
Κωνσταντίνος Γ. Μουρτοπάλλας
Μεταπτυχιακός φοιτητής στο ΠΜΣ «Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης» του Τμήματος Νομικής του ΔΠΘ, με ειδίκευση στο Συνταγματικό Δίκαιο
Υποσημειώσεις:
[1] Διαθέσιμο σε: https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=6124b2b4-5bc4-4780-b5b7-aec20150066a.
[2] Το σχετικό ζήτημα απασχόλησε και την Επιστημονική Υπηρεσία της Βουλής, η οποία ωστόσο άφησε ερμηνευτικά ανοικτό το ζήτημα, υπενθυμίζοντας πάντως ότι «µε το άρθρο 134 του ν.
4714/2020 (Τροπολογία µε Γενικό Αριθµό 433 και Ειδικό Αριθµό 59, της 28ης.7.2020) τροποποιήθηκε, µε απλή πλειοψηφία, το άρθρο 21 του ν.4648/2019 ως προς την ενηµέρωση εκλογέων που διαµένουν στην αλλοδαπή (βλ. Αιτιολογική Έκθεση επί της τροπολογίας, σελ. 2, όπου γίνεται λόγος για «σηµειακή τροποποίηση στις οικείες διατάξεις»).».
[3] Την άποψη αυτή υποστήριξε ο βουλευτής του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης Κ. Ζαχαριάδης: «Πάμε τώρα στις ρυθμίσεις για την ψήφο των αποδήμων. Τα ξέρετε, κύριε Βορίδη. Εν πάση περιπτώσει, δεν συμφωνούμε πολιτικά, αλλά νομικώς έχετε μία επάρκεια καλή. Δεν ξέρετε ότι θέλει τα δύο τρίτα; Γιατί το φέρνετε στο νομοσχέδιο, εφόσον έχουμε έναν χρόνο ολόκληρο και σας αρέσουν πάρα πολύ τα θέματα των αποδήμων, φτιάξτε ένα ειδικό νομοσχέδιο με ρυθμίσεις για τον απόδημο ελληνισμό, να το φέρουμε εδώ, να το συζητήσουμε. Και πού ξέρετε, μπορεί να βρούμε και καμιά πλειοψηφία πάνω από διακόσιους, όπως είχαμε βρει τότε με τον προκάτοχό σας τον κ. Θεοδωρικάκο, που μόλις το περάσαμε, τον εξαφάνισε και τον κ. Θεοδωρικάκο και μετά φέρατε εσείς άλλο νομοσχέδιο.». Βλ. Πρακτικά Ολομέλειας 7.7.2022, διαθέσιμα σε: https://www.hellenicparliament.gr/Praktika/Synedriaseis-Olomeleias.
[4] Για την συνολική αποτίμηση του ν. 4648/2019 βλ. α. δερβιτσιωτη, Η καθολική ψηφοφορία και η ψήφος των εκτός επικρατείας πολιτών (προδημοσίευση από τον Τιμητικό Τόμο του ομότιμου Καθηγητή Νομικής ΕΚΠΑ Κ. Μαυριά), διαθέσιμο σε: http://leucippus-conlaw.blogspot.com/2021/04/blog-post.html.
[5] Διαθέσιμο σε: https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Epexergasia-stis-Epitropes?law_id=1e07a928-f84e-43ab-afc0-ad080147083d.
[6] Ο οποίος αποδεικνύεται σύμφωνα με την παρ. 2 του άρθρου 2 του ν. 4648/2019 από τα εξής κριτήρια: α) τη διαμονή των εκτός Επικρατείας εκλογέων συνολικά για δύο (2) έτη εντός της Ελληνικής Επικράτειας κατά το χρονικό διάστημα των τελευταίων τριάντα πέντε (35) ετών από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης εγγραφής, β) και την υποβολή φορολογικής δήλωσης κατά το τρέχον ή το προηγούμενο φορολογικό έτος.
[7] Για το ζητήματα που ανακύπτουν από την υφιστάμενη νομοθεσία σχετικά με τις αρχές της καθολικής ψηφοφορίας, της ίσης μεταχείρισης και της λαϊκής κυριαρχίας βλ. α. δερβιτσιωτη, Η καθολική ψηφοφορία και η ψήφος των εκτός επικρατείας πολιτών, όπ.π.
[8] Όπως αυτές που εισήχθησαν με τον ν. 4648/2019. Σύμφωνα με τον Ά. Δερβιτσιώτη, όπ.π., οι εν λόγω «προϋποθέσεις, κατ’ ουσίαν είναι περιορισμοί». Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και η έκθεση της Επιστημονικής Υπηρεσίας της Βουλής, διαθέσιμη σε: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/7b24652e-78eb-4807-9d68-e9a5d4576eff/d-eklogektosellad-epis_XPress_Hamster_temp.qxp.pdf.
[9] Όπως π.χ. η ρύθμιση που προτάθηκε και καταψηφίστηκε με το προηγούμενο νομοθετική εγχείρημα σύμφωνα με την οποία ο εκλογέας με αίτησή του προσδιορίζει την εκτός Επικρατείας περιφέρεια στην οποία επιθυμεί να ασκήσει το δικαίωμά του.
[10] Γ. Δρόσος, Το δικαίωμα ψήφου των εκτός Επικρατείας Ελλήνων εκλογέων, Αθήνα: Αντ. Ν. Σάκκουλα 1990, 38 επ.
[11] Σύμφωνα με το οποίο: Άρθρο 10 Προσδιορισμός του αρμόδιου για τις εκλογικές διαδικασίες τμήματος του Αρείου Πάγου Όπου στον ν. 4648/2019 (Α’ 205) αναφέρονται οι λέξεις «Άρειος Πάγος» ή «Α’ Τμήμα του Αρείου Πάγου», στο εξής νοείται το Α1 Τμήμα του Αρείου Πάγου.
[12] Σύμφωνα με το οποίο: Άρθρο 11 Καταχώριση αιτήσεων στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους εξωτερικού – Τροποποίηση παρ. 4 άρθρου 5 ν. 4648/2019 Η παρ. 4 του άρθρου 5 του ν. 4648/2019 (Α΄205) αντικαθίσταται ως εξής: «4. Εγγραφές, μεταβολές, αναστολές ή διαγραφές αιτήσεων που λαμβάνουν χώρα ένα (1) μήνα πριν από την προκήρυξη των εκλογών καταχωρίζονται στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους εξωτερικού μετά τη διενέργεια των εκλογών.».
[13] Για την αρχή της καθολικής ψηφοφορίας και την εγγραφή στους εκλογικούς καταλόγους βλ. Γ. Παπαδημητρίου, Συνταγματικές Μελέτες Ι, Αθήνα: Σάκκουλας 2007, 183 επ.
[14] Σύμφωνα με το οποίο: Άρθρο 12 Κωλύματα εποπτών εκλογών και γραμματέων – Προσθήκη άρθρου 9Α στον ν. 4648/2019 Μετά από το άρθρο 9 του ν. 4648/2019 (Α’ 205) προστίθεται νέο άρθρο 9Α ως εξής: «Άρθρο 9Α 9 Κωλύματα εποπτών εκλογών και γραμματέων Σε περίπτωση οποιουδήποτε κωλύματος των εποπτών εκλογών και των γραμματέων τους, ιδίως σε περίπτωση ασθένειας ή αν δεν καθίσταται εφικτή η μετάβασή τους στις έδρες των διπλωματικών περιφερειών εξαιτίας μη έγκαιρης έκδοσης ταξιδιωτικού εγγράφου (VISA) για οποιονδήποτε λόγο, τα καθήκοντά τους εκτελεί ο διαπιστευμένος Έλληνας Πρέσβης στη συγκεκριμένη χώρα ή εξουσιοδοτημένο πρόσωπο της ελληνικής διπλωματικής αποστολής που ορίζεται με απόφαση του Έλληνα Πρέσβη.».
[15] Διαθέσιμο σε: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/c8827c35-4399-4fbb-8ea6-aebdc768f4f7/12004358.pdf
[16] Ξ. Κοντιάδης, Το ανορθολογικό μας Σύνταγμα, Γιατί απέτυχαν οι πολιτικοί θεσμοί;, Αθήνα: Παπαζήσης 2015, 80 επ.
[17] Για τα ζητήματα της ειδικότητας νόμων που ρυθμίζουν συγκεκριμένα θέματα, βλ. γ. γεραπετριτη, Σύνταγμα και Βουλή, Αυτονομία και ανέλεγκτο των εσωτερικών του σώματος, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 218 επ.
[18] Που εισήχθη με τον ν. 4406/2016, διαθέσιμος σε: https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=d0e8dc0b-758d-45f0-9e15-a63a0147e432, ο οποίος περιελάμβανε και λοιπές ρυθμίσεις για την εκλογή των βουλευτών και για την μείωση του ορίου εκλογικής ενηλικότητας. Παρεμφερής συλλογιστική, με αυτή που ακολουθήθηκε παραπάνω σχετικά με το τι δεν εμπίπτει στην έννοια των σχετικών με την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος των εκτός Επικρατείας, ακολουθεί και η Επιστημονική Υπηρεσία στην περίπτωση του εκλογικού συστήματος, η οποία αναφέρει στην έκθεσή της τα εξής: «Δεν εµπίπτουν, εποµένως, στο εκλογικό σύστηµα ζητήµατα όπως ο αριθµός των βουλευτών, η σύνθεση του εκλογικού σώµατος (εν προκειµένω, και η διεύρυνση του δικαιώµατος του εκλέγειν σε όσους, Έλληνες και Ελληνίδες, έχουν συµπληρώσει το δέκατο έβδοµο έτος της ηλικίας τους, άρθρο 1 του νοµοσχεδίου) ή η εκλογική διαδικασία, δηλαδή, όσον αφορά τη διενέργεια των εκλογών.».
[19] Για τους νόμους αυξημένης πλειοψηφίας και τις εγγυήσεις που εισήγαγε η αναθεώρηση του 2001 βλ. Ευ. Βενιζέλο, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, Θεσσαλονίκη: Σάκκουλας 2021, 133 επ.
[20] Για τα σχετικά βλ. Γ. Γεραπετρίτη, σε: Σύνταγμα κατ’ άρθρο ερμηνεία (επιμέλεια: Φ. Σπυρόπουλους/Ξ. Κοντιάδης/X. Ανθόπουλος/ Γ. Γεραπετρίτης), Αθήνα: Σάκκουλας 2018, 1158 και 1191 επ.
[21] Σκ. 27: «[…] Για την ψήφιση νόμου που κυρώνει αυτή τη συνθήκη ή συμφωνία απαιτείται πλειοψηφία των τριών πέμπων του όλου αριθμού των βουλευτών»]. Ο λόγος αυτός ακυρώσεως είναι εξεταστέος, δοθέντος ότι το ζήτημα, το οποίο τίθεται με αυτόν, αν δηλαδή το Μνημόνιο έχει το χαρακτήρα διεθνούς συμφωνίας, με την οποία μεταβιβάζονται σε όργανα διεθνών οργανισμών αρμοδιότητες, που, κατά το Σύνταγμα, ασκούνται από όργανα της Ελληνικής Πολιτείας, αποτελεί όρο εφαρμογής της συνταγματικής διατάξεως του άρθρου 28 παρ.2, μη αναγόμενο, επομένως, στα εσωτερικά («interna corporis») του νομοθετικού σώματος και, ως εκ τούτου, η συνδρομή του ελέγχεται δικαστικώς (πρβλ. Α.Ε.Δ. 11/2003, επίσης πρβλ. Σ.τ.Ε. Ολομ. 2304/1995). Κατά την γνώμη, όμως, των Αντιπροέδρων Γ. Σταυρόπουλου και Αικ. Συγγούνα και του Συμβούλου Σπ. Μαρκάτη, ο ανωτέρω λόγος ακυρώσεως είναι απορριπτέος, διότι, κατά τα εκτιθέμενα στην επόμενη σκέψη, το Μνημόνιο δεν αποτελεί διεθνή συμφωνία, εμπίπτουσα στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 28 παρ. 2 του Συντάγματος, εφ` όσον με αυτήν δεν μεταβιβάζονται σε όργανα διεθνών οργανισμών αρμοδιότητες που, κατά το Σύνταγμα, ασκούνται από όργανα της Ελληνικής Πολιτείας. Εν όψει τούτου, εν όψει δηλαδή του ότι δεν συντρέχει η βασική προϋπόθεση για την εφαρμογή του άρθρου 28 παρ. 2 του Συντάγματος, δεν τίθεται ζήτημα ελέγχου αν απαιτείτο η αυξημένη πλειοψηφία των τριών πέμπτων του όλου αριθμού των βουλευτών για την ψήφιση του ν.3845/2010, στον οποίο το εν λόγω Μνημόνιο είναι προσαρτημένο. Αλλά και αν ακόμη το Μνημόνιο ενέπιπτε στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 28 παρ. 2 του Συντάγματος, ο ανωτέρω λόγος ακυρώσεως δεν θα ήταν ακουστός. Και τούτο διότι, όπως έχει γίνει δεκτό και με τις υπ` αριθ. 1270/1977 και 902, 903/1981 αποφάσεις της Ολομελείας του Δικαστηρίου (βλ. και Σ.τ.Ε. 2185/1994), δεν εξετάζεται από τα δικαστήρια αν καλώς νόμος ψηφίσθηκε από Τμήμα και όχι από την Ολομέλεια της Βουλής, καθόσον το ζήτημα τούτο ανάγεται στη διαδικασία ψηφίσεως του νόμου. Παρόμοια δε με την ψήφιση νόμου από Τμήμα της Βουλής αντί από την Ολομέλεια αυτής συνιστά και η περίπτωση της ψηφίσεως νόμου από την συνήθη πλειοψηφία των βουλευτών αντί από την προβλεπόμενη από ειδική συνταγματική διάταξη αυξημένη πλειοψηφία, όπως είναι εκείνη που προβλέπεται από το άρθρο 28 παρ. 2 του Συντάγματος. Όπου ο συνταγματικός νομοθέτης ήθελε να ελέγχονται από τα δικαστήρια ζητήματα σχετικά με την διαδικασία ψηφίσεως του νόμου, στην οποία περιλαμβάνεται και η απαιτουμένη για την ψήφιση του πλειοψηφία, το όρισε ρητώς (βλ. π.χ. το άρθρο 73 παρ. 2 του Συντάγματος, προκειμένου περί συνταξιοδοτικών διατάξεων σε άσχετα νομοσχέδια).».
[22] Για τον εξαιρετικό έλεγχο των εσωτερικών θεμάτων, βλ. Γ. Γεραπετρίτη, Σύνταγμα και Βουλή, όπ., π., 158 επ.
[23] Ά. Δερβιτσιώτης, Η ψήφος των εκτός Επικρατείας πολιτών, διαθέσιμη σε: http://leucippus-conlaw.blogspot.com/2019/10/blog-post_79.html.
