Κάθε ευκαιρία να συζητηθεί ένα τόσο ζωτικής σημασίας θέμα για τη δημοσιογραφία και το δικαίωμα των πολιτών στην ενημέρωση είναι πολύτιμη, καθώς το φαινόμενο των καταχρηστικών αγωγών εξελίσσεται σε μάστιγα και στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια και απειλεί τον πύρινα της δουλειάς μας.
Η βιομηχανία αγωγών του πρώην διευθυντή του γραφείου του Πρωθυπουργού, Γρηγόρη Δημητριάδη, κατά μεγάλων και μικρότερων μέσων ενημέρωσης και βέβαια κατά των δημοσιογράφων Θανάση Κουκάκη, Νικόλα Λεοντόπουλου, και Θοδωρή Χονδρόγιαννου, είναι ίσως η ευρύτερα γνωστή περίπτωση. Πρόκειται για πληθώρα δικών που αφορούν πληθώρα διαφορετικών δημοσιευμάτων που θα απασχολήσουν τα δικαστήρια τα επόμενα χρόνια. Η πρώτη, εμφατικά απορριπτική απόφαση, δικαίωσε τους συναδέλφους μου αλλά είναι ανυπολόγιστο το πολύπλευρο κόστος που έχουν πληρώσει και θα εξακολουθήσουν να πληρώνουν τα επόμενα χρόνια για να αποδείξουν ότι δεν είναι ελέφαντες, κατά το κοινώς λεγόμενο. Και βέβαια το ίδιο συμβαίνει σε πολλές άλλες υποθέσεις, λιγότερο γνωστές στο ευρύ κοινό.
Πολλοί άξιοι συνάδελφοι μου ξοδεύουν πολύ, πάρα πολύ χρόνο, χρήμα (που δεν τους περισσεύει) και ενέργεια για να αποδείξουν ότι έκαναν απλά τη δουλειά τους. Και μάλιστα την έκαναν καλά. Αυτό το κόστος δεν είναι μόνο οικονομικό ή ψυχολογικό και σίγουρα το πληρώνουμε όλοι.
Κάθε ώρα που ξοδεύεται για να αντικρουστεί μια καταχρηστική αγωγή κατά δημοσιογράφου και μέσου ενημέρωσης κοιμάται πιο ήσυχος κάποιος που έχει λόγους να κρύψει την αλήθεια. Είναι ρεπορτάζ που δεν έγιναν. Αλήθειες που δεν δημοσιεύτηκαν. Έρευνες που δεν ξεκίνησαν ή δεν ολοκληρώθηκαν.
Είναι το πραγματικό μήνυμα που στέλνει όποιος καταφεύγει καταχρηστικά σε εξοντωτικές αγωγές κατά δημοσιογράφων και ΜΜΕ. Δεν πιστεύει ότι θα κερδίσει τη δίκη. Θέλει να εκφοβίσει. Να στραγγίξει κάθε διάθεση για έλεγχο της εξουσίας, πολιτικής και επιχειρηματικής, για αποκάλυψη της αλήθειας. Να φιμώσει, να συνθλίψει οικονομικά και ηθικά.
Ξέρω ότι πολλοί από εσάς σκέφτεστε ότι δεν έχουν όλοι οι επαγγελματίες της ενημέρωσης τέτοιες αφετηρίες. Αντιμετωπίζουμε ως κλάδος, και όχι τυχαία, σοβαρό πρόβλημα αξιοπιστίας, αντίστοιχα με πολλούς άλλους κλάδος και κυρίως αντίστοιχα με θεσμούς όπως και η δικαιοσύνη, το πολιτικό σύστηνα κοκ. Οι αιτίες είναι δομικές, πολλαπλές και δυσεπίλυτες.
Αυτό όμως είναι αντικείμενο μίας ή μάλλον πολλών ανάλογων ημερίδων. Υπάρχουν ωστόσο αρκετοί δημοσιογράφοι που, όπως φαίνεται, ενοχλούν πολιτικά και επιχειρηματικά συμφέροντα και γι’ αυτό, χρόνο με το χρόνο παρατηρείται αύξηση των αγωγών που ασκούνται με πρόδηλα καταχρηστικό τρόπο και με στόχο να εκφοβίσουν, να εξαντλήσουν οικονομικά και να καταπνίξουν κάθε διάθεση για ρεπορτάζ και δημοσιογραφική έρευνα. Γι’ αυτό και είναι κρίσιμο να νομοθετηθεί ένα ισχυρό πλαίσιο προστασίας των δημοσιογράφων, ενόψει και της ενσωμάτωσης της anti SLAPP ευρωπαϊκής οδηγίας.
Πριν όμως αναφερθώ στις θέσεις μας για τον νόμο που ελπίζουμε να έρθει σύντομα, θα ήθελα να μοιραστώ τη βαθιά ανησυχία της ΕΣΗΕΑ για μια ορατή στροφή στο νομικό οπλοστάσιο όσων έχουν συμφέρον να φιμώσουν την δημοσιογραφική έρευνα. Ενώ μέχρι πρόσφατα αγωγές αλλά και μηνύσεις βασίζονταν στην νομοθεσία περί Τύπου, από το 2021 και μετά επιχειρείται να καταδικαστούν δημοσιογράφοι και ΜΜΕ για παραβίαση της νομοθεσίας για τα προσωπικά δεδομένα. Μας έχουν απασχολήσει δυο τουλάχιστον, εμβληματικές θα έλεγα, υποθέσεις οι οποίες βρίσκονται σε εντελώς διαφορετικό στάδιο ωρίμανσης.
Στην πρώτη η οποία βρίσκεται στο εφετείο, το πρωτοδικείο δικαίωσε, έστω και εν μέρει, στέλεχος της Ελληνικός Χρυσός, καταδικασμένο για περιβαλλοντικά αδικήματα, ο οποίος στράφηκε κατά δημοσιογράφου και του μικρού συνεταιριστικού μέσου στο οποίο εργάζεται, ζητώντας 100.000 ευρώ, επειδή στο ρεπορτάζ για την καταδικαστική σε βάρος του απόφαση έγραψε το όνομά του. Η απλή αποτύπωση μιας καταδικαστικής απόφασης βαφτίστηκε παράνομη επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Που οδηγεί αυτό; Αν ένας δημοσιογράφος δεν μπορεί να γράψει για την απόφαση ενός δικαστηρίου, μάλιστα σε μια υπόθεση δημοσίου συμφέροντος πως πληρούνται η όροι δημοσιότητας της δίκης; Πώς υπηρετείται το δικαίωμα των πολιτών στην ενημέρωση; Ελπίζουμε ότι το εφετείο θα σταθμίσει ορθά αυτούς τους κινδύνους.
Το δεύτερο κρούσμα χρήσης της νομοθεσίας για τα προσωπικά δεδομένα σε βάρος δημοσιογράφων και ΜΜΕ προέκυψε στις αρχές του καλοκαιριού. Καταδικασμένος για σκάνδαλο πολλών εκατομμυρίων σε πολύκροτη υπόθεση που απασχόλησε επί σειρά ετών τη δικαιοσύνη, την ελληνική βουλή και την κοινωνία φυσικά, εξαπέλυσε ορυμαγδό νομικών ενεργειών σε βάρος της πλειονότητας των ΜΜΕ της χώρας. Για να παραφράσω τη γνωστή έκφραση, όποιος δημοσιεύει στα ελληνικά έλαβε στην αρχή εξώδικα και στη συνέχεια αγωγές με τις οποίες ο εν λόγω επιχειρηματίας αξιώνει, ούτε λίγο ούτε πολύ, τη διαγραφή της σύγχρονης ιστορίας. Επικαλούμενος απόφαση του Αρείου Πάγου που τον απαλλάσσει για τυπικούς λόγους σε μια ασυνήθιστα σύντομη εκδίκαση για την οποία ουδείς γνώριζε κάτι μέχρι τα εξώδικα, ζητεί να διαγραφούν χιλιάδες δημοσιεύματα με ρεπορτάζ, δηλώσεις πολιτικών προσώπων, νομικών, κοινωνικών φορέων που φυσικά τον αναφέρουν ως κεντρικό πρόσωπο ενός σκανδάλου που ζημίωσε το ελληνικό δημόσιο κατά πολλά εκατομμύρια.
Τα ασφαλιστικά μέτρα απορρίφθηκαν και ελπίζουμε το δικαστήριο στη συνέχεια να σταθμίσει ορθά το δικαίωμα στην ενημέρωση και τη προάσπιση του δημοσίου συμφέροντος έναντι του λεγόμενου δικαιώματος στη λήθη. Επιτρέψτε μου μόνο ένα σχόλιο, νομίζω εύλογο: ένας πραγματικά ευάλωτος συμπολίτης μας για την προστασία του οποίου υπάρχει αυτή η πρόβλεψη, είναι αμφίβολο αν θα ήταν σε θέση να εξαπολύσει βιομηχανία ένδικων μέσων για να προστατεύσει αυτό το δικαίωμά του.
Δεν θα επεκταθώ, πιστεύω ότι είναι μπροστά μας η συζήτηση για αυτό το θέμα και ίσως απαιτηθούν νομοθετικές παρεμβάσεις γιατί, με δεδομένο ότι δεν υπάρχει ακόμη επαρκής νομολογία για τα προσωπικά δεδομένα, προβάλλει ο κίνδυνος η νομοθεσία που δημιουργήθηκε για να προστατεύσει δικαιώματα να ακυρώσει άλλα, εξίσου ισχυρά.
Επιστρέφω στο κεντρικό ζήτημα που δεν είναι άλλο από την νομοθέτηση ενός ισχυρού πλαισίου προστασίας για τους δημοσιογράφους όταν αντιμετωπίζουν SLAPP. Για εμάς, για την ΕΣΗΕΑ και τις περιφερειακές δημοσιογραφικές Ενώσεις και για την Ομοσπονδία μας, την ΠΟΕΣΥ, που έχει δημιουργήσει παρατηρητήριο SLAPP αγωγών, το θέμα αποτελεί βασική προτεραιότητα. Τίθεται σε κάθε θεσμική συνάντηση με την πολιτική ηγεσία, έχουν γίνει δύο συναντήσεις με τον προηγούμενο και τον νυν υπουργό δικαιοσύνης, και διαμορφώνεται μια, ας πούμε τρίμερής, ομάδα εργασίας, δημοσιογράφοι-Υπουργείο Δικαιοσύνης-Υπουργείο Τύπου.
Οι συστάσεις του Council of Europe αναφέρουν ξεκάθαρα ότι οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις μπορούν να λάβουν υπόψη τους το εθνικό πλαίσιο και να επεκτείνουν την προστασία των ρεπόρτερ και των μίντια όταν κάνουν ρεπορτάζ όχι μόνο σε διασυνοριακό, αλλά και σε εθνικό επίπεδο. Αυτό είναι κρίσιμο για εμάς και την ελληνική πραγματικότητα, και επιβάλλεται η ενσωμάτωση της ευρωπαϊκής Οδηγίας να μην περιοριστεί στις διασυνοριακές έρευνες (όπου συμμετέχουν ελληνικά και διεθνή ΜΜΕ), αφήνοντας με αυτό τον τρόπο χωρίς προστασία τους/τις δημοσιογράφους για τη συντριπτική πλειονότητα των ρεπορτάζ ελληνικού ενδιαφέροντος. Μια τέτοια εξέλιξη θα αναιρέσει ουσιαστικά τον σκοπό της Οδηγίας, ο οποίος είναι η προστασία δημοσιογράφων, δικηγόρων και μελών της Κοινωνίας των Πολιτών από καταχρηστικές νομικές ενέργειες που χρησιμοποιούν τη δικαιοσύνη ως μέσο για τη φίμωση ατόμων μέσω της οικονομικής και ψυχολογικής εξόντωσής τους.
Έχουμε καταθέσει και στο Υπουργείο Δικαιοσύνης και στο Υπουργείο Τύπου, που τελευταία αναλαμβάνει πιο ενεργό ρόλο προς την κατεύθυνση της νομοπαρασκευής, πρόταση ολοκληρωμένης νομοθετικής ρύθμισης. Οι βασικοί άξονες, πολύ συνοπτικά είναι οι εξής:
- Συγκεκριμένος και ευρύς ορισμός της στρατηγικής αγωγής με 4 κριτήρια
- Ορισμός του θέματος δημοσίου συμφέροντος, με 5 κριτήρια ή καλύτερα τομείς εφαρμογής
- Δυνατότητα πρώιμης απόρριψης, με συγκεκριμένη διαδικασία που αναστέλλει την εκδίκαση της κύριας αγωγής και ο ενάγων πρέπει να αποδείξει ότι η αγωγή δεν είναι στρατηγική
- Αποζημίωση του εναγόμενους σε περίπτωση που κριθεί ότι η αγωγή είναι στρατηγική
- Αποκλειστικά αρμόδια τα δικαστήρια της κατοικίας του εναγόμενου
- Τα ελληνικά δικαστήρια μπορούν να μην επιτρέψουν την εκτέλεση μιας απόφασης αλλοδαπού δικαστηρίου αν κρίνουν ότι, με βάση το εθνικό δίκαιο, θα είχε κριθεί προδήλως αβάσιμη η καταχρηστική.
- Αναστολή σχετιζόμενης ποινικής δίωξης μέχρι να τελεσιδικήσει η αγωγή
Ωστόσο, και μέχρι να έχουμε έναν νέο νόμο, τα ελληνικά δικαστήρια, έχουν στη διάθεση τους τη νομολογία του ΕΔΔΑ, ώστε να προστατέψουν δημοσιογράφους και μέλη της Κοινωνίας των Πολιτών από στρατηγικές αγωγές, ακόμα και τώρα που δεν υπάρχει παγιωμένη νομολογία για την έννοια των SLAPPs. Παίρνω το θάρρος, αν και μη νομικός, να μνημονεύσω κάποιες από τις βασικές αρχές αυτής της νομολογίας που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν σε αυτή την κατεύθυνση.
– Την υποχρέωση του κράτους όχι μόνο να μην παρεμβαίνει, αλλά και να λαμβάνει θετικά μέτρα για την ελευθερία του Τύπου (Palomo Sanchez κ.α. κατά Ισπανίας)
– Την ανάγκη ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος για τη συμμετοχή στο δημόσιο διάλογο (Tagiyeva κατά Αζερμπαϊτζάν)
– Την ανάγκη αντιμετώπισης του αποτρεπτικού αποτελέσματος (chilling effect) κατά την άσκηση της ελευθερίας της έκφρασης (Nikula κατά Φινλανδίας)
– Τη λογοκρισία που αποσκοπεί στην αποθάρρυνση του Τύπου από την άσκηση κριτικής (Bédat κατά Ελβετίας)
– Την απαγόρευση περιορισμών επί των δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) για λόγους ξένους προς αυτούς που περιγράφονται στην ΕΣΔΑ (άρθρο 18)
– Το πιθανό αποτρεπτικό αποτέλεσμα (chilling effect) από την ανάκληση ενός άρθρου, από την έκφραση μιας συγγνώμης ή από δικαστική απόφαση σε μια υπόθεση συκοφαντικής δυσφήμισης (Axel Springer SE κατά Γερμανίας)
– Την υποχρέωση λήψης θετικών μέτρων με σκοπό τη διαμόρφωση ενός αποτελεσματικού συστήματος προστασίας της ελευθερίας της έκφρασης, όπως αυτή κατοχυρώνεται από το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ (Dink κατά Τουρκίας).
Ανδρομάχη Νικολάρα
Ειδική Γραμματέας της ΕΣΗΕΑ
Ομιλία στην εκδήλωση «Οι καταχρηστικές αγωγές κατά δημοσιογράφων (SLAPP). Οι πρόσφατες νομοθετικές μεταβολές», που διοργάνωσε το Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, σε συνεργασία με το Syntagma Watch στις 12.12.2024
