Στη συγκυρία της πανδημίας, το δίκαιο επιτελεί τον εξαιρετικό του ρόλο, αυτόν της υποδοχής της έκτακτης συνθήκης, του απρόβλεπτου και ζημιογόνου γεγονότος που μοιραία εισέρχεται και μορφοποιείται στον νομικό τύπο.
Η υγεία είναι αφενός ατομικό δικαίωμα, σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 5 Σ., αφετέρου κοινωνικό, κατά το άρθρο 21 παρ. 3 Σ., και η προστασία της εξειδικεύεται στη θετική υποχρέωση του Κράτους να υπηρετεί, με την έννοια της «συνταγματικής εντολής», σκοπό δημοσίου συμφέροντος, σύμφωνα, όπως έχει επισημανθεί σε θεωρία και νομολογία, και με τις αρχές της προφύλαξης/υγειονομικής ασφάλειας και της προληπτικής δράσης. Και τούτο με αναφορά στην αξία του ανθρώπου, του άρθρου 2 παρ. 1. Σ., που απαγορεύει την ατομική κατάχρηση της ελευθερίας μας, ιδίως, προφανώς, όταν απειλεί το κοινωνικό σύνολο.
Σε αυτό το νομικό πλαίσιο εκδόθηκε, σύμφωνα και με το άρθρο 44 παρ. 1 του Σ., μια σειρά Πράξεων Νομοθετικού Περιεχομένου[1], με περιορισμούς στα δικαιώματα, ειδικότερα, μεταξύ άλλων, στην επιχειρηματική λειτουργία και την ανάπτυξη της προσωπικότητας, καθώς και υποχρεώσεις, ιατρικής παρακολούθησης, εμβολιασμού, ελέγχου, ενώ επίσης ρυθμίστηκαν θέματα δημοσίων συμβάσεων και επιτάξεων κ.ά. Κοινώς, αναπτύσσεται μέσα στην επιδημία, σαν το νομικό μας αντίσωμα, ένα άτυπο «δίκαιο της ανάγκης», όπου τα δικαιώματά μας ευλόγως περιορίζονται, δεν αναστέλλονται, ούτε βέβαια πλήττονται στον πυρήνα τους, δεδομένης της προσωρινότητας των μέτρων.
Η διδακτική μάχη κατά του κορωνοϊού
Μπορεί η νομική αφήγηση της μάχης κατά του κορωνοϊού να είναι μάλλον αυτονόητη, αποδεικνύεται, όμως, εξαιρετικά διδακτική. Κι αυτό γιατί πρόκειται για μια απαιτητική άσκηση αυτο-περιορισμού της βούλησης και των ατομικών μας δικαιωμάτων, μια υπενθύμιση της υπεροχής του δημόσιου και συλλογικού σκοπού της υγείας των πολιτών έναντι του ατομικού συμφέροντός μας και της δικαίωσης της (όποιας) επιθυμίας μας.
Με άλλα λόγια, αντιλαμβανόμαστε, με τον σκληρό τρόπο, ότι τα δικαιώματά μας είναι εξ ορισμού προορισμένα να περιορίζονται, αυτή είναι η καταστατική προϋπόθεση της κοινωνικής μας συμβίωσης, όχι το αντίθετο.
Η οξύτητα της κρίσης μοιάζει, επίσης, να θολώνει τη διάκριση ανάμεσα στον εαυτό και τους άλλους: η υψηλή μεταδοτικότητα του ιού καθιστά τον καθένα από μας δυνάμει φορέα και η επαφή με τον τρίτο εξομοιώνεται, στην ουσία, με την προσβολή ή, έστω, τη διακινδύνευσή του. Η προσωπική ευθύνη μεταλλάσσεται ηθικά σε κοινωνική και το μέτρο της απομόνωσης, ακόμη και της προληπτικής, δεν συνιστά μια πολιτική αυτοπροστασίας, αλλά αλληλεγγύης και διαφύλαξης της δημόσιας υγείας. Με μια πρόταση: ο εαυτός μας βρίσκεται, νομικά και ηθικά, να εμπεριέχει πάντοτε τον Άλλον.
Το Κράτος ως ύπατος φορέας εγγύησης της σωματικής μας ακεραιότητας και ασφάλειας – Η θεραπευτική λειτουργία του δικαίου
Αντιθέτως, οι αποδομητικές φωνές που καταγγέλλουν τη νεωτερική κατάσταση εξαίρεσης ως ένα διαρκές παράδειγμα καταπίεσης και καταστολής (όπως, στην Ιταλία, ο γνωστός πολιτικός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν) ηχούν πλέον παρωχημένες και αυτοαναφορικά αντιδραστικές μπροστά στην τρομερή β-ιο-πολιτική των ημερών, καθώς η ζοφερή συνθήκη ανακαλεί, αφενός το ένστικτο της αυτοσυντήρησής μας, τον πρωταρχικό δηλαδή Λόγο του Κοινωνικού Συμβολαίου που υπερβαίνει όλους τους επιμέρους λόγους (discours) μας, αφετέρου το ίδιο το Κράτος, ως τον ύπατο φορέα της εγγύησης της σωματικής μας ακεραιότητας και ασφάλειας.
Ο επιθετικός ιός έρχεται απρόσμενα να τονώσει τη μοντέρνα πίστη μας στην εκκοσμικευμένη δύναμη του Νόμου, ενώ επαναφέρει στο συλλογικό μας υποσυνείδητο την αξία της δημόσιας υπηρεσίας ως σταθερής αναφοράς, όχι μόνο της υγείας μας, αλλά της συνοχής του κοινωνικού ιστού. Η δύναμη της διασποράς και της καθολικότητας της νόσου υπερβαίνει κατά πολύ την ιδιωτική κοινωνία που απαιτεί, ως φορέας, με όλη τη σημασία της λέξης, από το Κράτος να φροντίσει εξίσου καθολικά και α-ταξικά τους πολίτες και να λάβει τα προληπτικά και κατασταλτικά μέτρα.
Η δε υψηλή Κυβερνητική και Πολιτειακή φρόνηση των ταραγμένων αυτών ημερών, η αποφασιστική επιβολή των μέτρων έκτακτης ανάγκης, σε όλη τους την έκταση, δεν λειτουργεί αποκλειστικά νομικά και δεσμευτικά, αλλά και παιδαγωγικά, παραδίδει, με άλλα λόγια, σε όλους εμάς, ένα μάθημα ηθικοπολιτικής συμπεριφοράς, καθώς το ίδιο το Κράτος είναι, ας μην το παραγνωρίζουμε, ένα ανθρωπόμορφο υποκείμενο.
Εκεί ακριβώς ανακύπτει και η θεραπευτική και ανακουφιστική λειτουργία του δικαίου του: το Κράτος που “απαλλάσσει” τον πολίτη από όλους τους λόγους που μπορεί να σκεφτεί για να αμφισβητήσει την ορθότητα του νόμου, πράττει άριστα, όταν δε κηρύσσει, έστω άτυπα, την κατάσταση ανάγκης, αυτή παύει να είναι ατομική, άναρχη και “φυσική”, γίνεται πολιτική, κοινωνική και, στο μέτρο του δυνατού, εξομαλύνεται, γιατί ακριβώς αυτή η κρατική και συστημική εγρήγορση και ένταση, σε όλους τους τόνους, απομειώνει τη μοναχική μας αγωνία, τον δικό μας πανικό, και καθίσταται η αξεπέραστη προϋπόθεση, ώστε να περι-Μένουμε Σπίτι.
Υποσημείωση:
[1] ΠΡΑΞΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ της 25-2-2020, ΦΕΚ 42/Α/25-2-2020, Κατεπείγοντα μέτρα αποφυγής και περιορισμού της διάδοσης κορωνοϊού
2) ΠΡΑΞΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ της 11-3-2020, ΦΕΚ 55/Α/11-3-2020, Κατεπείγοντα μέτρα αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της εμφάνισης του κορωνοϊού COVID-19 και της ανάγκης περιορισμού της διάδοσής του,
3) ΠΡΑΞΗ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ της 14-3-2020, ΦΕΚ 64/Α/14-03-2020, Κατεπείγοντα μέτρα αντιμετώπισης της ανάγκης περιορισμού της διασποράς του κορωνοϊού COVID-19.
Γιώργος Καραβοκύρης
Επίκουρος Καθηγητής Νομικής Σχολής Α.Π.Θ.
