Η προωθούμενη από το Υπουργείο Δικαιοσύνης νομοθετική ρύθμιση που αποσκοπεί στο να αποκλειστεί ρητά η δυνατότητα προσφυγής ζεύγους ανδρών ή μόνου άνδρα στην παρένθετη κύηση είναι εντελώς άστοχη και, μάλιστα, αντιστρατεύεται αξιολογήσεις του ίδιου του ν. 5089/2024 για την ισότητα στον γάμο, που μόλις πριν από ένα έτος έφερε προς ψήφιση στη Βουλή η παρούσα κυβέρνηση. Κατά τα φαινόμενα, η πρωτοβουλία αυτή υπηρετεί μια συγκεκριμένη και δημοφιλή πλέον πολιτική ρητορικήꞏ ωστόσο, είναι πολύ πιθανόν η προτεινόμενη ρύθμιση να καταπέσει κάποια στιγμή στα ελληνικά ή διεθνή δικαστήρια. Προκαλεί δε ιδιαίτερη εντύπωση η αναφορά στον κίνδυνο που διέτρεχε η Ελλάδα «να γίνει χώρα trafficking για παρένθετες μητέρες», τη στιγμή που τόσο επί πρωθυπουργίας Α.Σαμαρά (2014) όσο και επί πρωθυπουργίας Κ.Μητσοτάκη (2022) η παρένθετη κύηση έχει γνωρίσει επανειλημμένα επέκταση του πεδίου εφαρμογής της. Διερωτάται κανείς ευλόγως αν οι ρυθμίσεις αυτές ενίσχυσαν, αθέλητα ασφαλώς, τον «κίνδυνο του trafficking» και, συναφώς, αν σήμερα το κυβερνών κόμμα ουσιαστικά αποδοκιμάζει προηγούμενες δικές του νομοθετικές πρωτοβουλίες.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:
Ο θεσμός της παρένθετης κύησης (ή κυοφορίας) έχει εισαχθεί στη χώρα μας ήδη από το 2002 με τον ν. 3089 για την Ιατρικώς Υποβοηθούμενη Αναπαραγωγή. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο είναι ιδιαίτερα πρωτοποριακό, και μάλιστα με βάση τα διεθνή δεδομένα.
Πράγματι, κατά τη μάλλον κρατούσα στη χώρα μας άποψη, η χρήση της παρένθετης κύησης επιτρέπεται μόνον σε ετερόφυλα ζεύγη ή άγαμες γυναίκες. Έτσι, η χρήση της δεν επιτρέπεται σε ομόφυλα ζεύγη ή μόνους άνδρες, με το σκεπτικό ότι μόνον η γυναίκα κυοφορεί και γεννά και, άρα, μόνον αυτή μπορεί να εμφανίζει τη σχετική ιατρική αδυναμία. Πάντως, σημαντική πλέον μερίδα της θεωρίας (βλ. ενδεικτ., μεταξύ άλλων, Απ.Γεωργιάδη, ΟικογΔίκ, 3η έκδ. 2022, § 25 αρ. 31) δέχεται ορθώς, κατ’ εμέ, κυρίως για λόγους ισότητας των φύλων (άρθ. 4 § 2 Συντ.), τη δυνατότητα χρήσης του θεσμού και από μόνους άνδρες ή ζεύγη ανδρών. Το αντεπιχείρημα της εξ ορισμού φυσικής αδυναμίας κυοφορίας στο πρόσωπο του άνδρα δεν είναι ιδιαίτερα πειστικό. Μεταξύ άλλων, όπως σωστά έχει επισημανθεί στη θεωρία (βλ. κυρίως Β.Περάκη, εν: ΣΕΑΚ Γεωργιάδη – τόμ. ΙΙ, 2013, άρθ. 1458 αρ. 19 επ.), και η γυναίκα που αιτείται την παρένθετη κύηση είναι εξ ορισμού αναγκασμένη να προσφύγει στη δωρεά σπέρματος.
Αλλά και η στάση της νομολογίας είναι, εν προκειμένω, κατά βάσιν αρνητική, βασιζόμενη στην παραπάνω θεώρηση ότι ως αδυναμία κυοφορίας νοείται κάποια ιατρική αναγκαιότητα που εμποδίζει την κυοφορία, η οποία αρχικά ήταν δυνατή, και δεν περιλαμβάνει την εκ φύσεως αδυναμία κυοφορίας των ανδρών. Ωστόσο, στη νομολογία έχει αποτυπωθεί σε μερικές αποφάσεις και η αντίθετη θέση (για το όλο θέμα βλ. εντελώς ενδεικτ. εδώ Κ.Φουντεδάκη, ΕφΑΔΠολΔ 2021, 245 επ.).
Με βάση τα παραπάνω, προκύπτουν, κατά τη γνώμη μου, οι ακόλουθες κρίσιμες διαπιστώσεις:
α. Όσοι εκφράζουν εσχάτως (ή οψίμως) την αντίθεσή τους στη μετατροπή της κυοφόρου γυναίκας σε «μηχανή τεκνοποίησης», στην πραγματικότητα μάλλον αντιτίθενται συνολικά στον θεσμό της παρένθετης κύησης, και όχι μόνον στην τυχόν επέκτασή της στα ομόφυλα ζεύγη. Και υπ’ αυτό το πρίσμα, κανονικά θα έπρεπε να ζητούν την πλήρη κατάργηση του θεσμού. Προσωπικά, διαφωνώ με μία τέτοια επί της αρχής αντίθεση, διότι πιστεύω ότι, κατ’ αρχήν, προβάδισμα θα πρέπει να δίνεται στην ελευθερία αυτοδιάθεσης της γυναίκας ιδίως σε σχέση με το σώμα της – στον βαθμό, βεβαίως, που η σχετική απόφασή της σχηματίζεται ελεύθερα και βασίζεται σε επαρκή πληροφόρηση και δεν υφίστανται ζητήματα εκμετάλλευσης (που κανείς δεν αρνείται ότι είναι υπαρκτά). Παράλληλα, όμως, δεν παραβλέπω ότι το ζήτημα είναι εριζόμενο διεθνώς (βλ. λ.χ. Γερμανία). Η αντίθεση, μάλιστα, στην παρένθετη κύηση δεν εκδηλώνεται μόνον από συντηρητικούς κύκλους, αλλά και από σύγχρονα κινήματα μαχητικού φεμινισμού – που εγείρουν τη γενικότερη μομφή περί «εμπορευματοποίησης» (commodification) του ανθρώπινου σώματος.
β. Μετά την ψήφιση του ν. 5089/2024, η δυνατότητα χρήσης του θεσμού της παρένθετης κύησης μόνον από τα ετερόφυλα ζευγάρια και όχι από τα ομόφυλα που συνάπτουν πλέον πολιτικό γάμο θέτει, κατ’ εμέ, ζήτημα άνισης μεταχείρισης, επί τη βάσει του Συντάγματος (άρθ. 4) και ανεξαρτήτως τυχόν παραβίασης της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
γ. Προ της ψήφισης του ν. 5089/2024, ο ίδιος ο Πρωθυπουργός είχε εξαγγείλει ότι θα αναγνωρίζονταν τα δικαιώματα των παιδιών που έχουν ήδη αποκτήσει ομόφυλα ζευγάρια με τη μέθοδο της παρένθετης κύησης στο εξωτερικό, διατυπώνοντας έτσι ξεκάθαρα μία συγκεκριμένη πολιτική αντίληψη και αξιολόγηση. Όπερ και εγένετο με το άρθ. 11 του ν. 5089/2024, που, μεταξύ άλλων, ορίζει στην παρ. 1 τα ακόλουθα: «Σχέση γονέα ή γονέων και τέκνου που έχει καταχωριστεί σε δημόσια έγγραφα ή δικαστική απόφαση τρίτης χώρας αναγνωρίζεται στην Ελλάδα, ανεξαρτήτως του φύλου του ενός ή των δύο γονέων και της πρόβλεψης ή μη του τρόπου δημιουργίας της ως άνω σχέσης στο εσωτερικό δίκαιο…». Η ρύθμιση αυτή επιλύει ορθώς, και σε συμφωνία με σχετική νομολογία του ΕΔΔΑ [βλ. ενδεικτ. D.B. και άλλοι κατά Ελβετίας (2022) και Mennesson κατά Γαλλίας (2014)] αλλά και του ΔΕΕ (βλ. C-490/20, Stolichna Οbshtina), ένα ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα, που έχει απασχολήσει την ελληνική νομολογία (η οποία και εμφάνιζε διακυμάνσεις ως προς την αποδοχή ή μη των σχετικών αιτήσεων αναγνώρισης της γονεϊκής σχέσης που δημιουργήθηκε στο εξωτερικό). Βέβαια, η εν λόγω ρύθμιση ενθαρρύνει τον λεγόμενο «αναπαραγωγικό τουρισμό», στον οποίον μπορούν να επιδοθούν ευχερέστερα οι πιο εύποροι. Συγχρόνως δε, καλλιεργεί μία μορφή έμμεσης-αντίστροφης διάκρισης σε βάρος των ομόφυλων ζευγαριών που διαμένουν στην Ελλάδα και, κατά την κρατούσα γνώμη, δεν μπορούν να αποκτήσουν κοινά παιδιά με την ίδια μέθοδο.
Εν κατακλείδι: Η προωθούμενη τώρα νομοθετική ρύθμιση καθιστά ακόμη πιο ευκρινή μία αθέμιτη και αντισυνταγματική κατ’ εμέ διάκριση σε βάρος των μόνων ανδρών ή ζευγών ανδρών. Ως εκ τούτου, ενδέχεται σε δικαστικό επίπεδο να επιφέρει το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, ήτοι να οδηγήσει στη δικαστική διάγνωση περί αντίθεσης της επίμαχης διακριτικής μεταχείρισης στο Σύνταγμα ή/και την ΕΣΔΑ. Από τη σκοπιά της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το αποτέλεσμα αυτό θα είναι, ως εικός, ευπρόσδεκτο.
Αντώνης Γ. Καραμπατζός
Καθηγητής στη Νομική Σχολή ΕΚΠΑ
