Τις τελευταίες μέρες γίνεται έντονη συζήτηση σχετικά με την πρόταση του Έλληνα πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη για έκδοση πιστοποιητικού εμβολιασμού σε ενιαία ευρωπαϊκή κλίμακα. Σύμφωνα με τις επίσημες δηλώσεις του Έλληνα πρωθυπουργού και την επιστολή του στην Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, το εν λόγω πιστοποιητικό δεν πρόκειται να λειτουργήσει ως αυθαίρετο κριτήριο διάκρισης πολιτών, ούτε επιδιώκει να καταστήσει υποχρεωτικό τον εμβολιασμό. Επιπρόσθετα, δεν θα λειτουργεί ως προαπαιτούμενο προκειμένου να πραγματοποιήσει κάποιος ένα ταξίδι. Η λειτουργία του είναι τόσο συμβολική, όσο και ουσιαστική, με την έννοια ότι αποσκοπεί να αποτελέσει ένα θετικό κίνητρο ενθάρρυνσης των πολιτών να εμβολιαστούν[1]. Υπό αυτές τις συνθήκες, η συγκεκριμένη πρόταση μπορεί να γίνει αποδεκτή επί της αρχής. Εξάλλου, τόσο η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, όσο και αρκετές χώρες έχουν ταχθεί θετικά, όπως επίσης και η Διεθνής Ένωση Αερομεταφορέων, η οποία, μέσω του Γενικού Διευθυντή και Διευθύνοντα Συμβούλου της, απηύθυνε πρόσκληση προς τα κράτη μέλη της ΕΕ να αποδεχθούν την πρόταση του Έλληνα πρωθυπουργού και να εργαστούν προς αυτή την κατεύθυνση[2].
Ωστόσο, τίθενται κρίσιμοι και εύλογοι προβληματισμοί τόσο από νομική όσο και κοινωνική-ηθική διάσταση ως προς την ευδοκίμηση μιας τέτοιας πρότασης και καθιστούν αναγκαία την προηγούμενη νομοθετική παρέμβαση. Αρχικά, ακόμα κι αν αποκλείεται η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού λόγω του χαρακτήρα της ως ιατρικής πράξης που απαιτεί συναίνεση και ενημέρωση του υποκειμένου[3], η έκδοση πιστοποιητικού εμβολιασμού δυνητικά ισοδυναμεί με έμμεσο εξαναγκασμό εμβολιασμού καθώς η επιστροφή στην κανονικότητα σε πολλούς τομείς του δημόσιου και κοινωνικού βίου, όπως στην εστίαση, στον τουρισμό ή στην εργασία μπορεί να εξαρτάται από την υποχρέωση εμβολιασμού των πολιτών. Εξάλλου, ήδη η αεροπορική εταιρία Quantas της Αυστραλίας απαιτεί την προσκόμιση βεβαίωσης των επιβατών ότι πραγματοποίησαν το εμβόλιο κατά του κορωνοϊού προκειμένου να ταξιδέψουν[4]. Συνεπώς, παραβιάζονται οι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη νομιμότητα της διενέργειας του εμβολίου.
Επιπρόσθετα, σοβαρές επιφυλάξεις και σημαντικοί κίνδυνοι εντοπίζονται και από τη σκοπιά του συνταγματικού δικαίου καθώς ενδεχομένως παραβιάζεται η θεμελιώδης αρχή της ισότητας. Ο διαχωρισμός των πολιτών σε εμβολιασμένους και μη, συνιστά διάκριση, επιφέρει εμπόδια στην απόλαυση δικαιωμάτων σε ποικίλους τομείς και καταστρατηγεί την αρχή της ισότητας, η οποία τόσο σε εθνικό όσο και υπερεθνικό επίπεδο επιτάσσει όμοια μεταχείριση ομοίων καταστάσεων και ανόμοια των ανομοίων, εκτός κι αν η διάκριση δικαιολογείται με αντικειμενικά κριτήρια[5].
Εξίσου σημαντικές κρίνονται και οι επιπτώσεις έκδοσης πιστοποιητικού εμβολιασμού από σκοπιά προσωπικών δεδομένων. Αναντίρρητα, μια τέτοια ενέργεια συνιστά επεξεργασία ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, η οποία, αν και καταρχήν απαγορεύεται, απαιτεί την πλήρωση μιας εκ των προϋποθέσεων που προβλέπονται στο σχετικό άρθρο του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων[6]. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι μια τέτοια επεξεργασία είναι απαραίτητη για λόγους δημοσίου συμφέροντος στον τομέα της δημόσιας υγείας, όπως η προστασία έναντι σοβαρών διασυνοριακών απειλών κατά της υγείας, όπως χαρακτηριστικά προβλέπεται, τίθενται αρκετά ερωτήματα ως προς τις θεμελιώδεις αρχές επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων, σύμφωνα με το σχετικό άρθρο της ενωσιακής νομοθεσίας[7]. Ειδικότερα, αμφιβολίες εγείρονται ως προς το χρονικό διάστημα αποθήκευσης των εν λόγω πληροφοριών και το πού αποθηκεύονται, δηλαδή ποιος θα καθίσταται αρμόδιος φορέας ασφαλούς φύλαξής τους. Ενδεικτικά, αξίζει να αναφερθεί ότι στην περίπτωση της έκδοσης της Οδηγίας PNR[8], τα δεδομένα που περιέχονται στις καταστάσεις ονομάτων επιβατών (Passenger Name Record) επιτρέπεται να διατηρούνται μόνο για 5 χρόνια και πρέπει να ανωνυμοποιούνται μετά την πάροδο 6 μηνών ώστε το υποκείμενο των δεδομένων να μην είναι άμεσα αναγνωρίσιμο. Επίσης, τα κράτη μέλη οφείλουν να συστήσουν μονάδα στοιχείων επιβατών, που θα είναι αρμόδια για την επεξεργασία και την προστασία των δεδομένων. Η μονάδα αυτή πρέπει να περιλαμβάνει υπεύθυνο προστασίας δεδομένων. Συνακόλουθα, αντίστοιχες πρέπει να είναι και οι εγγυήσεις προστασίας δεδομένων σε περίπτωση έκδοσης πιστοποιητικού εμβολιασμού. Ασφαλώς, απαιτείται διενέργεια προηγούμενης εκτίμησης αντικτύπου και ολοκληρωμένη πολιτική, σύμφωνα με τις επιταγές του Γενικού Κανονισμού για τα προσωπικά δεδομένα.
Τέλος, στο ίδιο πνεύμα, ανησυχίες διαφαίνονται και ως προς τον σεβασμό της αρχής της αναλογικότητας. Ειδικότερα, εφόσον δεν έχει εξασφαλιστεί η πλήρης πρόσβασης όλων των Ευρωπαίων πολιτών στα εμβόλια λόγω της ανεπαρκούς έως τώρα προμήθειας εμβολίων, εύλογα κάποιος πολίτης που θα επιθυμούσε να εμβολιαστεί θα στερηθεί μιας τέτοιας δυνατότητας και κατ’ επέκταση χορήγησης του πιστοποιητικού. Επιπρόσθετα, η ιατρική κοινότητα εξακολουθεί να δοκιμάζεται ως προς την πλήρη και ακριβή αποτελεσματικότητα των εμβολίων κατά του κορωνοϊού και την επιδιωκόμενη ασφάλειά τους. Ακριβώς γι’ αυτούς τους λόγους τόσο ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων όσο και η Γαλλική Αρχή Προστασίας Δεδομένων (CNIL) τάσσονται κατά της πρότασης, χαρακτηρίζοντας ένα τέτοιο μέτρο «υπερβολικό». Σε κάθε περίπτωση, εφόσον εκλείψουν οι κίνδυνοι ή εξαλειφθεί η εξάπλωση της πανδημίας, αυτομάτως εκλείπει ο σκοπός έκδοσης πιστοποιητικού και καθίσταται περιττή η περαιτέρω αποθήκευση των ευαίσθητων πληροφοριών υγείας[9].
Συμπερασματικά, η πρόταση θέσπισης πιστοποιητικού εμβολιασμού σε ενιαία ευρωπαϊκή κλίμακα κρίνεται μεν εξαρχής θετικά, εντούτοις στην παρούσα φάση δύσκολα μπορεί να ευδοκιμήσει τόσο για πρακτικούς, όσο και για νομικούς λόγους, οι οποίοι εκτέθηκαν αναλυτικά. Σε κάθε περίπτωση απαιτείται ομοιογενής ρύθμιση του ζητήματος και εμπιστοσύνη στην ιατρική κοινότητα, η οποία, μέσα σε αντικειμενικά πρωτόγνωρες συνθήκες, καλείται να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην αντιμετώπιση της πανδημίας εξαιτίας του κορωνοϊού.
Κωνσταντίνος Κουρούπης
Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου και Δικαίου Προσωπικών Δεδομένων, Τμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Frederick
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. σχετικά https://www.efsyn.gr/politiki/kybernisi/276477_protasi-gia-pistopoiitiko-emboliasmoy-apo-ton-k-mitsotaki, 12.1.2021.
[2] G.Polek, IATA Urges Adoption of Vaccine Certificates for Travelers, άρθρο αναρτημένο στην επίσημη ιστοσελίδα https://www.ainonline.com/aviation-news/air-transport/2021-01-19/iata-urges-adoption-vaccine-certificates-travelers, 19.1.2021.
[3] Ως προς την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού βλ. αναλυτικά σχολιασμούς που παρατέθηκαν στο www.syntagmawatch.gr από Κ.Κουρούπη, Η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-ypoxreotikotita-tou-smvoliasmou-se-diethnes-kai-evropaiko-epipedo/, 22.4.2020, Υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού στο πλαίσιο ιδιωτικών δραστηριοτήτων, 9.12.2020.
[4] Βλ. σχετικά Η.Regan και A.Watson, Qantas boss says passengers will need to be vaccinated for international flights, διαθέσιμο σε https://edition.cnn.com/travel/article/qantas-coronavirus-vaccination-intl-hnk-scli/index.html, 23.11.2020.
[5] Η ερμηνεία της αρχής της ισότητας υπό ουσιαστική αναλογική έννοια θεμελιώνεται στο άρθρο 4§1 Συντάγματος όπως επίσης και στο άρθρο 14 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Βλ. σχετικά Κ.Χρυσόγονο, Σ.Βλαχόπουλο,Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 4η έκδοση, 2017, σελ.157-178, αποφάσεις Δ.Ε.Κ. σε Biovilac, C-59/83, 6.12.1984, Wuidart, C-267/88 ως C-285/88, 21.2.1990, καθώς και απόφαση ΣτΕ 761/2014 και 583/2008. Ειδικά ως προς την νομολογία που έχει αναπτυχθεί με αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας, αξίζει να παρατεθεί αυτούσιο απόσπασμα της ανωτέρω απόφασης 583/2008, αναφορικά με την ερμηνεία της αρχής της ισότητας: «ο κοινός νομοθέτης ή η κατ’ εξουσιοδότηση νομοθετούσα διοίκηση μπορεί βέβαια να ρυθμίζει με ενιαίο ή διαφορετικό τρόπο τις ποικίλες πραγματικές ή προσωπικές καταστάσεις και σχέσεις, λαμβάνοντας υπ’ όψη τις υφιστάμενες κοινωνικές, οικονομικές, επαγγελματικές ή άλλες συνθήκες, που συνδέονται με κάθε μία από τις καταστάσεις ή σχέσεις αυτές και στηριζόμενη σε γενικά και αντικειμενικά κριτήρια που βρίσκονται σε συνάφεια με το αντικείμενο της ρυθμίσεως, για την οποία εκάστοτε πρόκειται, πρέπει όμως, κατά την επιλογή των διαφόρων τρόπων ρυθμίσεως, να κινείται μέσα στα όρια που διαγράφονται από την αρχή της ισότητας, τα οποία αποκλείουν την έκδηλη και αδικαιολόγητη άνιση μεταχείριση, όπως είναι ο αυθαίρετος περιορισμός δικαιωμάτων κατ’ εξαίρεση του υφισταμένου γενικότερου κανόνα».
[6] Άρθρο 9 Κανονισμού.
[7] Άρθρο 5 Κανονισμού.
[8] Οδηγία 2016/681 σχετικά με τη χρήση των δεδομένων που περιέχονται στις καταστάσεις ονομάτων επιβατών (PNR) για την πρόληψη, ανίχνευση, διερεύνηση και δίωξη τρομοκρατικών και σοβαρών εγκλημάτων, τέθηκε σε υποχρεωτική ισχύ σε όλα τα κράτη μέλη της Ε.Ε. από τις 25.5.2018.
[9] Βλ. τη Γνώμη του Ευρωπαίου Επόπτη Προστασίας Δεδομένων με τίτλο THE EUROPEAN DATA PROTECTION SUPERVISOR’s ANSWERS TO THE QUESTIONS ISSUED BY THE COMMITTEE FOR EUROPEANAFFAIRS OF THE SENATE OF THE REPUBLIC OF FRANCE, 27 Απριλίου 2020, όπου τοποθετείται σχετικά και με την προοπτική έκδοσης πιστοποιητικών (υγειονομικών διαβατηρίων) εμβολιασμού. Παρατίθεται το σχετικό απόσπασμα: «If that turns out that the effectiveness of apps is too low, such applications should be dismantled, as otherwise they may negative effects, such as promoting a false sense of security or remove the focus from other measures which are more effective. The worst scenario would be if we try to fight against the effectiveness of the applications being lower than expected by adding new – not tested enough – functionalities. The extreme example of such functionality is so called “immunity passport” or “green code” based on assumptions not confirmed by medicine and automatically generated by some apps used outside of EU. I therefore agree with the CNIL’s opinion issued last weekend that it is important to periodically review the approach that is taken. If the evidence shows that a particular is not or no longer fit for purpose, it needs to be reconsidered».
