Οι πράσινες δημόσιες συμβάσεις αποτελούν έναν από τους κεντρικούς μηχανισμούς ενσωμάτωσης περιβαλλοντικών κριτηρίων στην οικονομία, συνδέοντας την κρατική προμήθεια αγαθών και υπηρεσιών με τη βιώσιμη ανάπτυξη. Η νομική τους διάσταση εδράζεται πρωτίστως στο ευρωπαϊκό και εθνικό δίκαιο περί δημοσίων συμβάσεων, όπου εντοπίζεται η νομοθετική βάση για την ενσωμάτωση περιβαλλοντικών όρων στις διαδικασίες προμήθειας του δημοσίου. Σύμφωνα με τις Οδηγίες 2014/24/ΕΕ και 2014/25/ΕΕ, οι αναθέτουσες αρχές δύνανται να επιβάλλουν περιβαλλοντικά κριτήρια σε όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής του υπό ανάθεση έργου, προμήθειας ή υπηρεσίας, από την τεχνική προδιαγραφή μέχρι τα κριτήρια ανάθεσης και τους όρους εκτέλεσης της σύμβασης.
Η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών απαιτήσεων στις δημόσιες συμβάσεις δεν είναι απλή υπόθεση, καθώς απαιτείται σαφής νομική βάση που να διασφαλίζει την αναλογικότητα και τη μη διάκριση, στοιχεία που συνάδουν με τις αρχές του δικαίου της ΕΕ. Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει αποσαφηνίσει ότι οι οικολογικές προδιαγραφές μπορούν να τεθούν ως κριτήρια ανάθεσης, εφόσον σχετίζονται με το αντικείμενο της σύμβασης, διατυπώνονται με σαφήνεια και είναι αντικειμενικά επαληθεύσιμες. Επιπλέον, το εθνικό δίκαιο επιβάλλει πρόσθετες ρυθμίσεις που αποσκοπούν στην προώθηση της περιβαλλοντικής διάστασης στις δημόσιες προμήθειες, όπως η υποχρεωτική χρήση συγκεκριμένων προτύπων (π.χ. ecolabels) ή η εφαρμογή περιβαλλοντικών συστημάτων διαχείρισης (π.χ. EMAS, ISO 14001).
Η πρακτική εφαρμογή των πράσινων δημοσίων συμβάσεων εξαρτάται από την προσαρμογή των αναθετουσών αρχών στις νομοθετικές απαιτήσεις και την υιοθέτηση μιας προσέγγισης που συνδυάζει τη νομική συμμόρφωση με την περιβαλλοντική πολιτική. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το Green Public Procurement (GPP) προωθείται μέσω κατευθυντήριων γραμμών που καθορίζουν συγκεκριμένα περιβαλλοντικά κριτήρια ανά τομέα προμηθειών, από την ενέργεια και τις μεταφορές έως τις κατασκευές και τις υπηρεσίες καθαριότητας. Ωστόσο, η υποχρεωτική εφαρμογή τέτοιων πρακτικών δεν είναι απόλυτη σε όλα τα κράτη μέλη, γεγονός που δημιουργεί ένα ετερογενές νομικό πλαίσιο, το οποίο συχνά εξαρτάται από τις εθνικές στρατηγικές και την προθυμία των δημόσιων φορέων να ενσωματώσουν πράσινα κριτήρια στις συμβάσεις τους.
Η νομική βάση των πράσινων δημόσιων συμβάσεων ενισχύεται από τη σταδιακή ενσωμάτωση της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης στις θεμελιώδεις αρχές των δημοσίων συμβάσεων, συμπεριλαμβανομένης της διαφάνειας, της ίσης μεταχείρισης και της αναλογικότητας. Οι κανόνες περί κρατικών ενισχύσεων και ανταγωνισμού επιβάλλουν περιορισμούς στην προνομιακή μεταχείριση συγκεκριμένων επιχειρήσεων, γεγονός που επηρεάζει την υιοθέτηση φιλόδοξων περιβαλλοντικών προτύπων. Παράλληλα, η έννοια της καλύτερης σχέσης ποιότητας-τιμής (MEAT – Most Economically Advantageous Tender) επιτρέπει στις αναθέτουσες αρχές να λαμβάνουν υπόψη όχι μόνο την οικονομική προσφορά, αλλά και ποιοτικά και περιβαλλοντικά κριτήρια, υπό την προϋπόθεση ότι είναι σαφώς προσδιορισμένα και συνδεδεμένα με το αντικείμενο της σύμβασης.
Ένα κρίσιμο ζήτημα στη νομική διάσταση των πράσινων δημοσίων συμβάσεων είναι η νομική αβεβαιότητα που συχνά συνοδεύει την εφαρμογή περιβαλλοντικών όρων. Η έλλειψη εξειδικευμένης γνώσης στις αναθέτουσες αρχές και η απουσία σαφών κατευθύνσεων από τις ρυθμιστικές αρχές μπορεί να οδηγήσει σε νομικές αμφισβητήσεις και ακυρώσεις διαγωνισμών. Επιπλέον, η αλληλεπίδραση των πράσινων κριτηρίων με τις κοινωνικές διαστάσεις των δημοσίων συμβάσεων περιπλέκει περαιτέρω το νομικό τοπίο, καθώς οι αναθέτουσες αρχές καλούνται να συνδυάσουν διαφορετικές πολιτικές προτεραιότητες χωρίς να παραβιάσουν θεμελιώδεις αρχές του δικαίου των συμβάσεων.
Η εξέλιξη της νομολογίας της ΕΕ και η ενίσχυση της περιβαλλοντικής πολιτικής μέσω του Ευρωπαϊκού Πράσινου Συμφώνου (Green Deal) αναμένεται να αυξήσουν τη σημασία των πράσινων δημοσίων συμβάσεων ως εργαλείου για τη μετάβαση σε μια πιο βιώσιμη οικονομία. Η διαμόρφωση νομικών μηχανισμών που ενισχύουν την ασφάλεια δικαίου και επιτρέπουν την ευρεία υιοθέτηση πράσινων κριτηρίων στις δημόσιες προμήθειες αποτελεί προτεραιότητα τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η αποτελεσματική εφαρμογή τους προϋποθέτει σαφείς νομικές διατάξεις, ενίσχυση της διοικητικής ικανότητας και βελτίωση των ελεγκτικών μηχανισμών, ώστε να διασφαλίζεται η συμμόρφωση με το δίκαιο των δημοσίων συμβάσεων και η προώθηση της περιβαλλοντικής πολιτικής χωρίς στρεβλώσεις στον ανταγωνισμό.
Η μεγαλύτερη πρόκληση που αναδεικνύεται στη νομική εφαρμογή των πράσινων δημόσιων συμβάσεων αφορά την ισορροπία μεταξύ της προστασίας του ανταγωνισμού και της προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης. Η προτίμηση συγκεκριμένων τεχνολογιών ή διαδικασιών μπορεί να θεωρηθεί περιορισμός της πρόσβασης στην αγορά, γεγονός που επιβάλλει ιδιαίτερη προσοχή στον σχεδιασμό των κριτηρίων. Συνεπώς, η νομολογία και η διοικητική πρακτική διαμορφώνουν ένα εξελισσόμενο τοπίο, όπου οι πράσινες δημόσιες συμβάσεις αποτελούν εργαλείο για τη μετάβαση προς μια κυκλική και βιώσιμη οικονομία, υπό την προϋπόθεση ότι η νομική εφαρμογή τους παραμένει εντός των ορίων της αρχής της αναλογικότητας και της μη διάκρισης.
Οι πράσινες δημόσιες συμβάσεις αποτελούν εργαλείο για το μέλλον, διότι συνδέουν άμεσα την κρατική καταναλωτική δύναμη με την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης, επηρεάζοντας τη διαμόρφωση της αγοράς και τις επιχειρηματικές πρακτικές. Δεδομένου ότι οι δημόσιες προμήθειες αντιπροσωπεύουν σημαντικό ποσοστό του ΑΕΠ σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο, η ενσωμάτωση περιβαλλοντικών κριτηρίων στις διαδικασίες ανάθεσης μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός αλλαγής για τη μετάβαση προς μία κυκλική οικονομία, μειώνοντας τις εκπομπές άνθρακα, τη χρήση πρώτων υλών και την παραγωγή αποβλήτων. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (Green Deal) και το νέο κανονιστικό πλαίσιο για το κλίμα και την ενέργεια θέτουν φιλόδοξους στόχους απαλλαγής από τον άνθρακα, στους οποίους οι πράσινες δημόσιες συμβάσεις μπορούν να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο, ενισχύοντας τη ζήτηση για καινοτόμες, φιλικές προς το περιβάλλον λύσεις.
Η προοπτική τους ως εργαλείο για το μέλλον ενισχύεται και από τη διασύνδεσή τους με τα διεθνή και ευρωπαϊκά νομικά κείμενα για την κλιματική αλλαγή και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Η Συμφωνία του Παρισιού, οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ και οι ευρωπαϊκές οδηγίες για τη βιώσιμη χρηματοδότηση επιτάσσουν μια ολοκληρωμένη στρατηγική ενσωμάτωσης περιβαλλοντικών κριτηρίων στη δημόσια και ιδιωτική οικονομία. Η εφαρμογή πράσινων δημοσίων συμβάσεων μπορεί να ενισχύσει τη συμμόρφωση με αυτές τις διεθνείς δεσμεύσεις, συμβάλλοντας στη σταδιακή απεξάρτηση από ρυπογόνες τεχνολογίες και προωθώντας την ανάπτυξη βιώσιμων επιχειρηματικών μοντέλων, που θα είναι ανθεκτικά στις νέες κλιματικές και οικονομικές προκλήσεις.
Η καινοτομία και η τεχνολογική εξέλιξη ευνοούν τη δυναμική των πράσινων δημοσίων συμβάσεων ως μελλοντικού εργαλείου, καθώς η αυξανόμενη διαθεσιμότητα οικολογικών προϊόντων και υπηρεσιών καθιστά ευκολότερη και οικονομικά βιώσιμη την εφαρμογή τους. Η εισαγωγή πράσινων όρων στις δημόσιες συμβάσεις όχι μόνο αυξάνει τη ζήτηση για βιώσιμες λύσεις, αλλά και ενισχύει την ανταγωνιστικότητα επιχειρήσεων που επενδύουν στην έρευνα και την ανάπτυξη περιβαλλοντικά φιλικών τεχνολογιών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός θετικού κύκλου, όπου οι δημόσιες συμβάσεις λειτουργούν ως καταλύτης για την αναδιάρθρωση της αγοράς προς ένα πιο πράσινο και βιώσιμο παραγωγικό μοντέλο.
Τέλος, οι πράσινες δημόσιες συμβάσεις συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός θεσμικού πλαισίου που προωθεί τη μακροπρόθεσμη ανθεκτικότητα των δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων. Οι σύγχρονες πολιτικές της ΕΕ, όπως το Taxonomy Regulation και η στρατηγική για την κλιματική ουδετερότητα έως το 2050, απαιτούν τη λήψη μέτρων που συνδέουν τη δημόσια χρηματοδότηση με την επίτευξη περιβαλλοντικών στόχων. Σε αυτό το πλαίσιο, οι πράσινες δημόσιες συμβάσεις καθίστανται εργαλείο όχι μόνο για την τρέχουσα αγορά, αλλά και για τις μελλοντικές γενιές, διασφαλίζοντας ότι η κρατική κατανάλωση λειτουργεί ως μοχλός οικολογικής και οικονομικής μετάβασης προς ένα πιο βιώσιμο μέλλον.
Παναγιώτης Γαλάνης
Δικηγόρος Περιβαλλοντικού – Πολεοδομικού Δικαίου, Μεταδιδάκτωρ Νομικής ΕΚΠΑ
