Προς ένα «πράσινο ψηφιακό πιστοποιητικό»: σκέψεις και προβληματισμοί

Αναντίρρητα, η πανδημία εξαιτίας του κορωνοϊού έχει επιφέρει ισχυρά πλήγματα στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα σε όλους τους τομείς: οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό. Το αξιακό σύστημα της Ένωσης κλονίζεται και ο διαχρονικός στόχος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης συναντά γερά εμπόδια, καθώς δοκιμάζεται η πίστη σε αξίες και ιδανικά. Ταυτόχρονα, η απόλαυση θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών, όπως το δικαίωμα στην εκπαίδευση, στην ελευθερία έκφρασης, στην εργασία και στις μετακινήσεις, περιορίζεται (άλλοτε σε μεγάλο βαθμό και άλλοτε όχι) εξαιτίας των μέτρων που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της κατάστασης, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό συντεταγμένο επίπεδο.

Κυρίαρχο όπλο στο μέτωπο κατά της πανδημίας αποτελεί η εκστρατεία εμβολιασμού. Στο πρόσφατο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 25^ης Φεβρουαρίου (που πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά) οι ηγέτες τόνισαν ότι θα πρέπει να επιταχυνθούν επειγόντως η έγκριση, η παραγωγή και η διανομή εμβολίων καθώς και οι εκστρατείες εμβολιασμού^[1]. Προς αυτή την κατεύθυνση ζήτησαν να συνεχιστούν οι εργασίες για κοινή προσέγγιση όσον αφορά τα πιστοποιητικά εμβολιασμού.

Αποτέλεσμα των εντατικών διαβουλεύσεων στο εν λόγω θέμα ήταν η πρόσφατη πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη δημιουργία «ψηφιακού πράσινου πιστοποιητικού» (digital green pass), με στόχο τη διευκόλυνση της ασφαλούς κυκλοφορίας των πολιτών στο εσωτερικό της Ένωσης, για όσο χρονικό διάστημα διαρκεί η πανδημία^[2]. Η ιδέα για τη θέσπιση ενός τέτοιου πιστοποιητικού δεν είναι καινούρια, καθώς είχε ξαναπροταθεί με πρωτοβουλία του Έλληνα πρωθυπουργού, Κυριάκου Μητσοτάκη. Ωστόσο, στο τότε στάδιο υποβολής της θεωρήθηκε πρώιμη και άκυρη μια τέτοια συζήτηση και μετατέθηκε για μεταγενέστερο χρόνο η έγκρισή της^[3]. Μελετώντας την αναθεωρημένη, πλέον, πρόταση μπορούν να ειπωθούν τα ακόλουθα ως προς τα κύρια χαρακτηριστικά του επικείμενου πιστοποιητικού:

• Το ψηφιακό πράσινο πιστοποιητικό θα καλύπτει τρία είδη πιστοποιητικών — πιστοποιητικά εμβολιασμού, πιστοποιητικά εξέτασης (δοκιμασία NAAT/RT-PCR ή ταχεία δοκιμασία αντιγόνου) και πιστοποιητικά για άτομα που έχουν αναρρώσει από την COVID-19.
• Τα πιστοποιητικά θα εκδίδονται σε ψηφιακή ή σε έντυπη μορφή, με τα κατάλληλα τεχνικά χαρακτηριστικά που εγγυώνται τη γνησιότητά τους.
• Δεν θα υπάρχει κανένα κόστος ως προς τη χορήγηση του πιστοποιητικού.
• Η γλώσσα έκδοσής του θα είναι τόσο στα αγγλικά όσο και στην επίσημη (ή επίσημες) γλώσσες του κράτους – μέλους έκδοσης.
• Η έκδοσή του θα είναι ελεύθερη και αποκλείεται να οδηγεί σε οποιουδήποτε είδους διακρίσεις πολιτών. Επιπλέον, αποκλείεται να λειτουργεί ως μέσο απαγόρευσης άσκησης δικαιωμάτων, όπως της ελευθερίας μετακίνησης ή της εργασίας.
• Ως προς την προστασία προσωπικών δεδομένων, διασφαλίζεται η επεξεργασία τους σύμφωνα με την αρχή της ελαχιστοποίησης (ειδικότερα ορίζεται ότι «Μόνο ουσιώδεις πληροφορίες και ασφαλή δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα» θα συλλέγονται.

Ωστόσο, επιχειρώντας μια κριτική προσέγγιση της πρότασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, είναι δυνατόν να εξαχθούν οι ακόλουθες επισημάνσεις/διφορούμενα σημεία της πρότασης, ιδιαίτερα ως προς το μέρος που αφορά στον εμβολιασμό^[4]:

• Παρόλο που αναφέρεται η δημιουργία μιας «πύλης υποστήριξης» προς τα κράτη – μέλη για την ανάπτυξη λογισμικού για σκοπούς επαλήθευσης γνησιότητας του πιστοποιητικού, δεν ορίζεται επακριβώς ο φορέας αποθήκευσης των δεδομένων, ειδικότερα του αντιγράφου πιστοποιητικού.
• Συνακόλουθα, στον τομέα προστασίας προσωπικών δεδομένων, από τα στοιχεία που παρατίθενται, η έκδοση του πιστοποιητικού τόσο σε ψηφιακή όσο και έντυπη μορφή θα περιλαμβάνει «κωδικό QR με τις απαραίτητες πληροφορίες, καθώς και ψηφιακή υπογραφή που θα διασφαλίζει τη γνησιότητα του πιστοποιητικού». Τούτο παραπέμπει σε συστήματα τεχνολογίας blockchain, τα οποία όμως δεν εγγυώνται απόλυτα την ασφαλή επεξεργασία δεδομένων^[5].
• Επίσης, αν και κυρίαρχος σκοπός δημιουργίας του «πράσινου ψηφιακού πιστοποιητικού» είναι η διευκόλυνση κυκλοφορίας στο εσωτερικό της Ένωσης και η σύγκλιση των εθνικών πολιτικών στον τομέα καταπολέμησης της πανδημίας, αφήνεται η διακριτική ευχέρεια στα κράτη υιοθέτησης επιπρόσθετων μέτρων σε κατόχους του πιστοποιητικού. Παρόλο που η εν λόγω δυνατότητα υπόκειται στην προϋπόθεση προηγούμενης κοινοποίησής της στην Επιτροπή, απουσιάζει, αφενός, το στοιχείο της έγκρισης από την Επιτροπή, αφετέρου εισάγει παρέκκλιση από τον επιδιωκόμενο σκοπό.
• Εξίσου σημαντική θα πρέπει να θεωρηθεί η επισήμανση ότι σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, δεν έχει ακόμα αποδειχτεί η πλήρης αποτελεσματικότητα του εμβολιασμού στην αποτροπή μετάδοσης του ιού^[6]. Συνεπώς, ο επιδιωκόμενος σκοπός παρουσιάζει μια εγγενή αδυναμία και αμφισβήτηση.
• Ενστάσεις ακόμη θα μπορούσαν να προβληθούν στο επίπεδο όπου το πιστοποιητικό αναφέρεται στον εμβολιασμό, καθώς οι τελευταίες εξελίξεις με τη σύγχυση που δημιουργήθηκε με πιθανές και εικαζόμενες παρενέργειες του εμβολίου της εταιρίας AstraZeneca και την αναστολή χορήγησής του από αρκετά κράτη της Ένωσης, όξυναν την αναστάτωση και την αμφισβήτηση επιτυχίας της εκστρατείας του εμβολιασμού. Συνακόλουθα, παρουσιάζεται μεγάλη καθυστέρηση τόσο στον εμβολιασμό όσο και στην πρόσβαση των πολιτών στα εμβόλια, με αποτέλεσμα πολίτες που θα επιθυμούσαν να εμβολιαστούν και να εφοδιαστούν με το πιστοποιητικό να μην μπορούν για καθαρά οργανωτικούς λόγους.

Εν κατακλείδι, η πρόταση δημιουργίας του ψηφιακού πράσινου πιστοποιητικού σαφώς κρίνεται περισσότερο βελτιωμένη συγκριτικά με την αρχική της μορφή. Η λειτουργία της εντάσσεται στην ενωσιακή στρατηγική εμβολιασμού και καταπολέμησης της πανδημίας, ενώ παράλληλα βαθύτερος σκοπός είναι η ενίσχυση της ασφάλειας και υγείας σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Οι ενστάσεις που σημειώθηκαν αφορούν σχεδόν αποκλειστικά στο πεδίο του εμβολιασμού και εγείρουν περαιτέρω συζήτηση και επεξεργασία. Σίγουρα, η θεραπεία τους θα οδηγήσει στη διαφύλαξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των θεμελιωδών ελευθεριών και στην ενδυνάμωση της πίστης σε θεσμούς και αξίες. Επίσης, η πλήρης επιτυχία της πρότασης θα επέλθει με την οριστική πρόσβαση όλων των πολιτών στον εμβολιασμό προκειμένου να μπορεί και πρακτικά ο κάθε Ευρωπαίος να εφοδιαστεί με το πιστοποιητικό. Σε κάθε περίπτωση, ειδικά τη στιγμή που η πανδημία εξαιτίας του κορωνοϊού διαρκεί περισσότερο από ένα έτος και οι επιπτώσεις της είναι πολυδιάστατες, η συγκεκριμένη πρωτοβουλία της Επιτροπής αξίζει να κριθεί περισσότερο θετικά και ως εφαλτήριο για την οριστική αντιμετώπιση της κρίσης.

Κωνσταντίνος Κουρούπης
Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου και Δικαίου Προσωπικών Δεδομένων
Τμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Frederick, Κύπρος.

Υποσημειώσεις:

[1] Βλ. αναλυτικές πληροφορίες ως προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 25^ης Φεβρουαρίου στον επίσημο διαδικτυακό τόπο https://www.consilium.europa.eu/el/policies/coronavirus/.

[2] Ολόκληρο το δελτίο τύπου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το «ψηφιακό πράσινο πιστοποιητικό» και πληροφορίες επί τούτου βρίσκονται διαθέσιμα στην επίσημη ιστοσελίδα https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/el/ip_21_1181.

[3] Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 21^ης Ιανουαρίου 2021 οι ηγέτες της Ένωσης τάχθηκαν θετικά επί της αρχής για τη θέσπιση ενός πιστοποιητικού εμβολιασμού ωστόσο συμφώνησαν πως η υιοθέτηση ενός τέτοιου μέσου ήταν αρκετά νωρίς. Βλ. σχετικά  https://www.consilium.europa.eu/en/meetings/european-council/2021/01/21/ καθώς και έναν εκτενή σχολιασμό της εν λόγω πρότασης σε Κ.Κουρούπη, «Πιστοποιητικό εμβολιασμού: νομικά και κοινωνικά διλήμματα», διαθέσιμο στην επίσημη ιστοσελίδα https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/pistopoiitiko-emvoliasmou-nomika-kai-koinwnika-dilhmmata/, 22.1.2021.

[4] Αξίζει να σημειωθεί ότι οι επικείμενες ανησυχίες ως προς τη δημιουργία του ψηφιακού πράσινου πιστοποιητικού εκδηλώθηκαν και από το κόμμα των Πειρατών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Βλ. χαρακτηριστικά https://european-pirateparty.eu/digital-vaccination-passport/.

[5] Η επισφαλής χρήση της τεχνολογίας blockchain και τα κενά που υπάρχουν αναφέρεται και στο κείμενο με τις κατευθυντήριες γραμμές για τη λειτουργία του δικτύου eHealth, ενός εθελοντικού δικτύου που συνδέει τις εθνικές αρχές που είναι αρμόδιες για το eHealth, με σκοπό την προετοιμασία της διαλειτουργικότητας των πιστοποιητικών εμβολιασμού. Το συγκεκριμένο δίκτυο λειτουργεί ως σημείο επικοινωνίας με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το υπό κρίση κείμενο εκδόθηκε στις 12 Μαρτίου 2021, συνοδεύτηκε με σχέδιο για οικοδόμηση σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ κρατών μελών και Επιτροπής και βρίσκεται διαθέσιμο στην επίσημη ιστοσελίδα https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/ehealth/docs/vaccination-proof_interoperability-guidelines_en.pdf.

[6] Όπως χαρακτηριστικά τονίζεται στο δελτίο τύπου του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας της 9^ης Μαρτίου 2021 «the efficacy of vaccines in preventing transmission is not yet clear, and due to limited global vaccine supply. Recommendations will evolve as evidence about existing and new COVID-19 vaccines is compiled». Βλ. χαρακτηριστικά https://www.who.int/news-room/news-updates.