Ι. Με την πρόσφατη υπ’ αριθ. 1681/2022 απόφαση της Ολομέλειας του ΣτΕ, κρίθηκε ως σύμφωνη με το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ η απόφαση του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ. με την οποία απαγορεύθηκαν όλες οι δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις, στις οποίες συμμετείχε αριθμός μεγαλύτερος των τριών (3) πολιτών, στο σύνολο της Επικράτειας, από τις 15 Νοεμβρίου 2020 και ώρα 6.00 π.μ. έως και τις 18 Νοεμβρίου 2020 ώρα 9.00 μ.μ. και προβλέφθηκε η επιβολή προστίμου 300 ευρώ, σε περίπτωση παράβασης της εν λόγω απαγορεύσεως[1]. Το ΣτΕ είχε απορρίψει, στο πλαίσιο της προσωρινής δικαστικής προστασίας, αιτήσεις αναστολής που είχαν αχθεί ενώπιόν του, σχετικά με την εν λόγω απαγόρευση[2].
ΙΙ. Όπως είναι γνωστό, το δικαίωμα του ειρηνικώς συνέρχεσθαι κατοχυρώνεται στο άρθρο 11 παρ. 1 του Συντάγματος[3], στο άρθρο 11 παρ. 1 της ΕΣΔΑ[4], στο άρθρο 12 παρ. 1 του ΧΘΔ[5] και στο ΔΣΑΠΔ[6]. Αποτελούν δε, μαζί με το δικαίωμα της «ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι» ή της ελεύθερης συνένωσης, τα αρχαιότερα δικαιώματα συλλογικής δράσης στo ελληνικό Σύνταγμα, εξασφαλίζοντας από κοινού την ελεύθερη συλλογική πνευματική κίνηση[7].
Προχωρώντας στις σκέψεις που διατύπωσε η Ολομέλεια του Δικαστηρίου[8], παρατηρούμε πως γίνεται αρκετές φορές αναφορά στο άρθρο 25 παρ. 4 του Συντάγματος, ως περιορισμό ατομικών δικαιωμάτων[9]. Η ερμηνεία αυτή του άρθρου 25 παρ. 4, είναι τουλάχιστον προβληματική καθώς αν γίνει δεκτή, τότε η άσκηση των ατομικών δικαιωμάτων θα είναι δυνατή μόνον όταν αυτά δεν προσκρούουν στο «χρέος κοινωνικής αλληλεγγύης»[10]. Κατά την ορθότερη γνώμη, το άρθρο 25 παρ. 4 του Συντάγματος θα πρέπει να θεωρείται ως συνεκτικός δεσμός μεταξύ των συνταγματικών υποχρεώσεων και επουδενί ως ένας επιπρόσθετος περιορισμός[11].
Το πρώτο μείζον ζήτημα, με το οποίο ασχολείται το ΣτΕ στη συγκεκριμένη υπόθεση, αφορά το αν η δημόσια υγεία εμπεριέχεται στη δημόσια ασφάλεια και κατ’ επέκταση δύναται να επιβληθεί περιορισμός όσον αφορά τις δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις, ακόμα και αν κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται ρητά στην παρ. 2 του άρθρου 11 του Συντάγματος, όπου περιοριστικά αναφέρονται οι λόγοι για τους οποίους μπορεί να περιορίζεται το δικαίωμα[12]. Το Δικαστήριο δέχεται πως η δημόσια υγεία εμπεριέχεται στη δημόσια τάξη, όπως δέχεται και μέρος της θεωρίας[13]. Η έννοια, εξάλλου, της δημόσιας ασφάλειας είναι μία έννοια δυναμική, μεταβαλλόμενη και σχετική, καθώς δύναται να ποικίλει ως προς το περιεχόμενο ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε εκτελεστικής εξουσίας αλλά και της ίδιας της κοινωνίας[14]. Ομοίως, παρά τις όποιες εγγενείς δυσκολίες προσδιορισμού της δημόσιας ασφάλειας, αυτή κατά τον Κ. Χρυσόγονο και τον Σ. Βλαχόπουλο εμπεριέχει πλείονα έννομα αγαθά όπως σαφώς είναι και η υγεία[15]. Η δημόσια ασφάλεια, ειδικότερα, εμφανίζει δύο όψεις. Η πρώτη αφορά την εγγύηση των δικαιωμάτων των πολιτών ενώ η δεύτερη την αντιμετώπιση πιθανών κινδύνων[16]. Από την άλλη πλευρά, αν αυτή η θέση γίνει ο κανόνας, τότε η έννοια της δημόσιας ασφάλειας θα διασταλεί υπερβολικά νομιμοποιώντας έτσι κάθε περιορισμό ατομικών δικαιωμάτων που επιβάλλει η εκάστοτε κυβέρνηση. Η γνώμη μου επί αυτού του ερμηνευτικού ζητήματος, είναι πως η δημόσια υγεία δεν εμπεριέχεται στη δημόσια ασφάλεια, και πως είναι επιβεβλημένο να ακολουθηθεί το παράδειγμα της Γαλλίας, η οποία ψήφισε Νόμο που αφορά ειδικά την κατάσταση υγειονομικής ανάγκης[17].
Σκόπιμο άλλωστε είναι να αναφερθεί, πως στον πρόσφατο εκτελεστικό Νόμο 4703/2020, όπως και στο κατ’ εξουσιοδότηση αυτού εκδοθέν π.δ. 73/2020 (ΦΕΚ Α΄ 167/07.09.2020), δεν αναφέρεται στους λόγους περιορισμού των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων (άρθρο 7 παρ. 1) αυτός της προστασίας της δημόσιας υγείας[18]. Οπότε, κατά την αρχή «in dubio pro libertate», οι δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις δεν δύνανται να απαγορευθούν για λόγους προστασίας της υγείας, εφόσον αυτό δεν προβλέπεται νομοθετικά[19]. Επίσης, όπως είναι γνωστό, οι περιορισμοί των συνταγματικών διατάξεων που αφορούν θεμελιώδη δικαιώματα πρέπει πάντοτε να ερμηνεύονται συσταλτικά και σε καμία περίπτωση διασταλτικά καθώς κάτι τέτοιο θα οδηγούσε σε σχετικοποίηση αυτών[20].
Ορθότερη και πιο πειστική φαίνεται να είναι η γνώμη της μειοψηφούσας Συμβούλου, κατά την οποία η δημόσια υγεία ως λόγος δημοσίου συμφέροντος είναι αναγκαία αλλά όχι και επαρκής προϋπόθεση για τον τόσο σοβαρό περιορισμό ενός θεμελιώδους δικαιώματος[21]. Παρατηρούμε όμως, πως το ΣτΕ δείχνει να εμμένει στην επίκληση του δημοσίου συμφέροντος προκειμένου είτε να νομιμοποιήσει επιλογές τις εκτελεστικής εξουσίας είτε να κρίνει ως σύμφωνους με το Σύνταγμα περιορισμούς που επιβάλλονται στα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματα, αγνοώντας τους εγγενείς κινδύνους που εγκυμονεί αυτή η πρακτική[22].
Κομβικής σημασίας είναι και το δεύτερο μέρος της μειοψηφούσας άποψης (σκ. 3 της απόφασης), όπου πολύ σωστά αναφέρεται πως το αν και ποιες σταθμίσεις έλαβαν χώρα, ώστε να προκριθεί το συγκεκριμένο μέτρο έναντι άλλων λύσεων, αποτελεί κατεξοχήν αντικείμενο του δικαστικού ελέγχου[23] όπως και η τήρηση της αρχής της αναλογικότητας, ως περιορισμός των περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων[24]. Άλλωστε, η άποψη ότι δεν θα μπορούσαν να τηρηθούν τα μέτρα προστασίας (πχ μάσκες και αποστάσεις) κατά τη διεξαγωγή μίας συνάθροισης, λόγω της φύσης της δραστηριότητας, είναι καθαρά υποθετική. Όπως ανέφεραν οι μειοψηφούσες απόψεις της σχολιαζόμενης απόφασης, ουδέποτε εξετάστηκε κάποια εναλλακτική ως ηπιότερο μέτρο κατά παραβίαση της αρχής της αναλογικότητας[25].
Εξίσου προβληματική, είναι και η σκέψη του Δικαστηρίου με την οποία κρίθηκε πως οι εν λόγω περιορισμοί είναι σύμφωνοι με το άρθρο 11 παρ. 2 της ΕΣΔΑ. Σε αυτό το σκεπτικό δεν λαμβάνεται υπόψη το άρθρο 53 της ΕΣΔΑ, που ρητά αναφέρει ότι καμία διάταξη του κειμένου δεν δύναται να ερμηνευθεί ως επιπρόσθετος περιορισμός δικαιωμάτων και ελευθεριών, ο οποίος δεν προβλέπεται από τους νόμους του εκάστοτε κράτους-μέλους[26].
Ερχόμενοι στο κομβικό ζήτημα του πυρήνα του δικαιώματος και αν αυτός παραβιάζεται, το ΣτΕ απέρριψε τους σχετικούς προβαλλόμενους ισχυρισμούς, δεχόμενο πως η τετραήμερη αναστολή του δικαιώματος δεν φτάνει μέχρι την καταστρατήγηση αυτού. Η σκέψη αυτή είναι τουλάχιστον προβληματική, καθώς από τη στιγμή που το δικαίωμα ήταν αδύνατο να ασκηθεί για τέσσερις (4) ημέρες είναι σαφές πως συντελείται παραβίαση του πυρήνα[27]. Την ορθότερη προσέγγιση, κατά τη γνώμη μου, εκφράζει για άλλη μία φορά η μειοψηφούσα άποψη, κατά την οποία η προσβαλλόμενη απόφαση αναιρεί επί της ουσίας τον πυρήνα του δικαιώματος και ο λόγος για τον οποίο απαγορεύθηκαν οι δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις δεν εμπίπτει στις δύο περιοριστικά αναφερόμενες περιπτώσεις του άρθρου 11 παρ. 2 του Συντάγματος[28]. Επιπροσθέτως, καθίσταται σαφές πως μία γενική απαγόρευση των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων είναι αντισυνταγματική αφού αυτή θα πρέπει να αφορά συγκεκριμένη προγραμματισμένη συνάθροιση ή μία συγκεκριμένη περιφερειακή ενότητα[29].
Σχετικά με τους προβαλλόμενους λόγους, περί ελλείψεως αιτιολογίας και κατ’ επέκταση παράβασης ουσιώδους τύπου, που απορρίφθηκαν από το Δικαστήριο, αναγκαίο είναι να επισημανθεί πως εφόσον η επίμαχη απόφαση περί γενικής απαγόρευσης των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων είναι κανονιστική διοικητική πράξη και σχετίζεται με σοβαρότατο περιορισμό συνταγματικώς κατοχυρωμένων δικαιωμάτων, αυτή πρέπει να αιτιολογείται πλήρως, ειδικώς και επαρκώς, ως «φύσει αιτιολογητέα», κατ’ απόκλιση του γενικού κανόνα περί μη αιτιολογίας των κανονιστικών πράξεων της Διοίκησης[30]. Η από 04.11.2020 εισήγηση της Επιτροπής Αντιμετώπισης Εκτάκτων Συμβάντων Δημόσιας Υγείας από Λοιμογόνους Παράγοντες, δεν αναφέρθηκε στις επικείμενες συναθροίσεις για την επέτειο της 17ης Νοεμβρίου και ως εκ τούτου δεν μπορεί να αποτελέσει νόμιμη αιτιολογία για την απόφαση με την οποία αυτές απαγορεύθηκαν[31].
Τέλος, αξίζει να σταθούμε για ακόμα μία φορά στη μειοψηφούσα άποψη δύο Συμβούλων οι οποίες στάθηκαν στη συμβολική σημασία που έχουν οι συναθροίσεις για τον εορτασμό της 17ης Νοεμβρίου ως ημέρα μνήμης[32]. Η μειοψηφία αυτή, αν και δεν διασκεδάζει τις εντυπώσεις μίας ιδιαιτέρως προβληματικής, τόσο νομικά όσο και δικαιοπολιτικά, απόφασης, μας υπενθυμίζει την ιστορική σπουδαιότητα του δικαιώματος του συνέρχεσθαι, επιβεβαιώνει την άρρηκτη σύνδεση που αυτό έχει με την ελευθερία της έκφρασης[33] και πολύ περισσότερο με την ίδια τη Δημοκρατία ως πολίτευμα αλλά και ως ιδεώδες[34].
ΙΙΙ. Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί, πως άλλα ανώτατα δικαστήρια κρατών-μελών της Ε.Ε, στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων και ασκώντας τον θεσμικό τους ρόλο, ήλεγξαν επί της ουσίας και εις βάθος, τα μέτρα που έλαβαν οι κυβερνήσεις για τον περιορισμό της διασποράς του Covid-19, κρίνοντάς τα, εν συνόλω ή εν μέρει, δυσανάλογα και αντισυνταγματικά[35]. Ειδικά για τον περιορισμό του δικαιώματος των ειρηνικών δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων, το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο πήρε σαφείς αποστάσεις από τυχόν απόλυτους και οριζόντιους περιορισμούς[36]. Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκε και σε πολύ πρόσφατη απόφασή του το ΕΔΔΑ[37]. Στην προκειμένη περίπτωση, το Δικαστήριο έκρινε πως οι απόλυτοι περιορισμοί της ελευθερίας του συνέρχεσθαι, που έλαβε η Ελβετική Κυβέρνηση, ήταν δυσανάλογοι και παραβίαζαν το άρθρο 11 της ΕΣΔΑ, ειδικά από τη στιγμή που προβλέπονταν και ποινικές κυρώσεις, μεταξύ άλλων, για τους παραβάτες[38]. Η στάση του ΕΔΔΑ άλλωστε, ως προς το θέμα του περιορισμού της ελευθερίας του συνέρχεσθαι, είναι γνωστή και παγιωμένη καθώς ουκ ολίγες φορές στο παρελθόν, μέσω της νομολογίας του, έχει τονίσει τη σπουδαιότητα του δικαιώματος αυτού και την επιτακτική ανάγκη να διαφυλαχθεί, αφού αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα μέσα έκφρασης της γνώμης των πολιτών[39].
ΙV. Ολοκληρώνοντας την επισκόπηση της πρόσφατης απόφασης της Ολομέλειας του Δικαστηρίου, είμαστε σε θέση να προβληματιστούμε αλλά και να καταστούμε σοφότεροι. Αφενός, οφείλουμε να αναρωτηθούμε σχετικά με τον θεσμικό ρόλο που κατέχει το ανώτατο ακυρωτικό Δικαστήριο της χώρας. Σε μία περίοδο πρωτόγνωρης υγειονομικής κρίσης, ενώ ο κίνδυνος να ενδώσει η εκτελεστική εξουσία στον «πειρασμό της αυταρχίας»[40] είναι αυξημένος, το ΣτΕ δεν αμφισβήτησε καμία από τις, τουλάχιστον αμφιλεγόμενες, επιλογές της κυβέρνησης[41]. Αφετέρου, θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως στην προκειμένη περίπτωση υπήρξε μία διάσταση του γράμματος του Συντάγματος και της λεγόμενης «συνταγματικής πραγματικότητας»[42]: οι συναθροίσεις του επίμαχου τετραημέρου απαγορεύθηκαν για λόγους που δεν προβλέπονται στο Σύνταγμα ούτε στον οικείο εκτελεστικό νόμο, εν τούτοις πραγματοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό και οι συμμετέχοντες τίμησαν την ημέρα μνήμης για τη Δημοκρατία. Τα δύο μεγαλύτερα ερωτήματα που προκύπτουν από εδώ και πέρα είναι πρώτον, γιατί η παρούσα κυβέρνηση δείχνει αυτήν την εμμονή με τον περιορισμό των δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων, ως μέσο πολιτικής έκφρασης[43], και δεύτερον, το αν ως κοινωνία έχουμε εθιστεί στην απώλεια και τον περιορισμό των δικαιωμάτων μας και έχουμε ενστερνιστεί άθελά μας τον «Συνταγματικό Μιθριδατισμό»[44].
Δημήτρης Α. Βουκελάτος
Δικηγόρος, ΠΜΣ Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Υποσημειώσεις:
[1] Η απαγόρευση επιβλήθηκε κατ’ εφαρμογή της 1029/8/18/13.11.2020 αποφάσεως του Αρχηγού της ΕΛ.ΑΣ., ΦΕΚ Β΄ 5046/14.11.2020.
[2] ΣτΕ ΕΑ 262-3/2020, 49/2020.
[3] Π. Δαγτόγλου, Ατομικά δικαιώματα, 4η έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, 2012, σ. 578.
[4] Α. Πούλου σε Ι. Σαρμάς/Χ. Ανθόπουλος/Ξ. Κοντιάδης, ΕΣΔΑ κατ’ άρθρο ερμηνεία, εκδόσεις Σάκκουλα, 2021, σ. 640 επ.
[5] Βλ αναλυτικά Β. Τζέμος, Ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, κατ’ άρθρον ερμηνεία, 2η έκδοση, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2019, σ. 166 επ.
[6] Π. Νάσκου – Περράκη, Δικαιώματα του Ανθρώπου Παγκόσμια και περιφερειακή προστασία. Θεωρία – Νομολογία, 2η έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, 2019, σ. 142.
[7] Α. Παντελής, Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, 5η έκδοση, εκδόσεις Λιβάνη, 2020, σ. 525, Κ. Χρυσόγονος – Σ. Βλαχόπουλος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η έκδοση, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2017, σ. 509 καθώς και Σύνταγμα του 1864 άρθρο 10. Για την κατοχύρωση του δικαιώματος πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1864 βλ. Π. Τσίρης, Η συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος της συνάθροισης, 1988, σ. 50-51.
[8] Η σχολιαζόμενη απόφαση θίγει και άλλα ζητήματα συνταγματικού ενδιαφέροντος, όπως η δυνατότητα εξουσιοδότησης σχετικά με τον περιορισμό ατομικών δικαιωμάτων μέσω ΠΝΠ, η σχέση της ΠΝΠ με τον νεότερο ν. 4703/2020 και το ζήτημα του ποια ΚΥΑ ίσχυε την επίμαχη περίοδο, τα οποία όμως δεν είναι δυνατό να αναλυθούν στο παρόν σχόλιο στην έκταση που τους αντιστοιχεί.
[9] ΟλΣτΕ 1681/2022 σκ. 2 και 13.
[10] Βλ. την ad hoc μονογραφία του Χ. Ανθόπουλου, Το πρόβλημα της λειτουργικής δέσμευσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων εν όψει του άρθρου 25 παρ. 2, 3 και 4, εκδόσεις Σάκκουλα, 1993, σ. 267-319.
[11] Κ. Χρυσόγονος – Σ. Βλαχόπουλος, ο.π., σ. 106-108 και αναλυτικότερα βλ. Χ. Ανθόπουλος, σε : Φ. Σπυρόπουλος/Ξ. Κοντιάδης/Χ. Ανθόπουλος/Γ. Γεραπετρίτης, Το Σύνταγμα κατ’ άρθρο ερμηνεία, εκδόσεις Σάκκουλα, 2017, σ. 709-710.
[12] ΟλΣτΕ 1681/2022 σκ. 3.
[13] Ε. Βενιζέλος, Συναθροίσεις και πανδημία, 17.11.2020, διαθέσιμο σε : www.evenizelοs.gr.
[14] Α. Τσιφτσόγλου, Δημόσια ασφάλεια και ιδιωτικότητα, εκδόσεις Σάκκουλα, 2015, σ. 3-4 με τις εκεί περαιτέρω παραπομπές.
[15] Κ. Χρυσόγονος – Σ. Βλαχόπουλος, ο.π., σ. 519 με περαιτέρω αναφορά σε Γ. Δρόσο, Δημόσια τάξη και δημόσια ασφάλεια, σε Χαριστήρια Ι. Δεληγιάννη, 4ο μέρος, 1992, σ. 50.
[16] Π. Μαντζούφας, Συνταγματική προστασία των δικαιωμάτων στην κοινωνία διακινδύνευσης, εκδόσεις Σάκκουλα, 2006, σ. 43.
[17] Η κατάσταση έκτακτης υγειονομικής ανάγκης αποτελεί Νόμο του Γαλλικού κράτους ήδη τις 23.3.2020. Βλ αναλυτικότερα επί του θέματος Ε. Βενιζέλος, Πανδημία, Θεμελιώδη Δικαιώματα και Δημοκρατία (υπό σημείο Β4), 04.04.2020, διαθέσιμο σε : www.evenizelos.gr.
[18] Για περαιτέρω ανάλυση του προβληματικού Ν. 4703/2020 βλ. Χ. Κουρουνδής, Το νέο δίκαιο των συναθροίσεων και το Σύνταγμα: περιορισμοί και απαγορεύσεις στη σκιά της πανδημίας, ΕφημΔΔ 2/2021, σ. 287-290. Βλ. επίσης την αιτιολογική έκθεση του Νόμου διαθέσιμη σε : www.hellenicparliament.gr.
[19] Για την αρχή in dubio pro libertate βλ. αναλυτικότερα A. Mάνεσης, Συνταγματική Θεωρία και Πράξης, τομ. Ι, εκδόσεις Σάκκουλα, 1980, σ. 680.
[20] Τ. Ηλιοπούλου – Στράγγα, Γενική Θεωρία Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, εκδόσεις Σάκκουλα, 2018, σ. 55.
[21] ΟλΣτΕ 1681/2022 σκ. 3 (άποψη μειοψηφίας).
[22] Για την προβληματική επίκληση από τη νομολογία του δημοσίου συμφέροντος βλ. Ε. Βενιζέλος, Το γενικό συμφέρον και οι περιορισμοί των συνταγματικών δικαιωμάτων. Κριτική προσέγγιση των τάσεων της νομολογίας, εκδόσεις Παρατηρητής, 1990, σ. 237 όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά : «η εμμονή της νομολογίας στην έννοια αυτή κλονίζει την ασφάλεια δικαίου και της επιτρέπει ερμηνευτικές υπεκφυγές και αυθαιρεσίες ασυμβίβαστες με τη νομική υπεροχή και την εγγυητική λειτουργία του Συντάγματος».
[23] Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο καθηγητής Π. Λαζαράτος, κατά τις περιόδους των μεγάλων κρίσεων, όπου ενεργοποιείται το δίκαιο της ανάγκης, ο εντατικός δικαστικός έλεγχος των επιλογών της εκτελεστικής εξουσίας είναι επιβεβλημένος. Π. Λαζαράτος, Δημοσιονομικό συμφέρον και δίκαιο της ανάγκης, ΘΠΔΔ 8-9/2013, σ. 691.
[24] Για την αρχή της αναλογικότητας ως περιορισμού των περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων βλ. αντί πολλών Σ. Βλαχόπουλος, Θεμελιώδη Δικαιώματα, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2017, σ. 25-26.
[25] ΟλΣτΕ 1681/2022 σκ. 13 (μειοψηφούσες απόψεις).
[26] Ι. Σαρμάς σε Ι. Σαρμάς/Ξ. Κοντιάδης/Χ. Ανθόπουλος, ο.π., σ. 997 επ.
[27] Στην ελληνική θεωρία και νομολογία φαίνεται ότι γίνεται δεκτή η οπτική της απόλυτης έννοιας του πυρήνα των συνταγματικών δικαιωμάτων. Βλ. Κ. Χρυσόγονος – Σ. Βλαχόπουλος, ο.π., 132-133 και Α. Μάνεσης, Ατομικές ελευθερίες, 4η έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, 1982, σ. 77.
[28] ΟλΣτΕ 1681/2022 σκ. 9 (άποψη μειοψηφίας).
[29] Την άποψη αυτή υποστηρίζει και ο καθηγητής Κ. Χρυσόγονος σε πρόσφατη τοποθέτησή του. Διαθέσιμη σε : https://www.tanea.gr/2020/11/16/politics/antipoliteysi/xrysogonos-antisyntagmatiki-i-geniki-apagoreysi-ton-synathroiseon/.
[30] Β. Καψάλη σε Β. Γκέρτσος/Δ. Πυργάκης/Ε. Πρεβεδούρου, Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας Ερμηνεία κατ’ άρθρο, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2019, σ. 572, Ε. Πρεβεδούρου, Η αιτιολογία των διοικητικών πράξεων, 08.01.2014, διαθέσιμο σε : www.prevedourοu.gr και Μ. Πικραμένος, Η αιτιολογία των διοικητικών πράξεων, εκδόσεις Σάκκουλα, 2012, σ. 242-243.
[31] Περί της αιτιολογίας της επίμαχης απόφασης βλ. και Χ. Τσιλιώτης, Η ΣτΕ Ολ. 1681/2022 και η συνταγματικότητα της απαγόρευσης των υπαίθριων συναθροίσεων τις ημέρες της επετείου του Πολυτεχνείου: Ένας ακόμα κρίκος στην αναδυόμενη «νομολογία της πανδημίας», 06.09.2022, διαθέσιμο σε : www.syntagmawatch.gr.
[32] ΟλΣτΕ 1681/2022 σκ. 13 (απόψεις μειοψηφουσών Συμβούλων).
[33] Α. Τσιφτσόγλου σε Φ. Σπυρόπουλος/Ξ. Κοντιάδης/Χ. Ανθόπουλος/Γ. Γεραπετρίτης, ο.π., σ. 257, Κ. Χρυσόγονος – Σ. Βλαχόπουλος, ο.π., σ. 510 και Η. Καστανάς σε Λ. Σισιλιάνος, Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – Ερμηνεία κατ’ άρθρο, 2η έκδοση, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2017, σ. 520.
[34] Κατά τον Α. Σβώλο «εάν υπάρχη τρόπος και μέσο εκφράσεως φρονημάτων και ιδεών γνησίως δημοκρατικός, είναι δια της συναθροίσεως και δή της εν υπαίθρω.». Α. Σβώλος, Αι εν υπαίθρω συναθροίσεις κατά το δημόσιον ημών Δίκαιον και η νομοθετική ρύθμισις αυτών. Νομικαί Μελέται, τομ. Α΄, εκδόσεις Ζαχαρόπουλου, Εν Αθήναις 1957, σ. 251.
[35] BVerfG, Beschluss der 1.Kammer des Ersten Senats vom 15.April 2020 – 1 BvR 828/20 -,Rn. 14 και BVerfG, Beschluss der 1. Kammer des Ersten Senats vom 17. April 2020- 1 BvQ 37/20 – Rn. 1-43. Βλ. αντί πολλών, Κ. Παπανικολάου, Περιορισμοί της θρησκευτικής λατρείας και των συναθροίσεων για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Οι αποφάσεις του Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου της Γερμανίας, 08.05.2020, διαθέσιμο σε : www.constitutionalism.gr. Καθώς και Conseil d’État, M.A., ligue des droits de l’homme (LDH), Confederations du travail general et autres, Nos 440846, 440856, 441015, 13.06.2020.
[36] Χ. Κουρουνδής – Β. Τσιγαρίδας, Η νέα απαγόρευση συναθροίσεων και το Σύνταγμα, 28.01.2021, διαθέσιμο σε : www.constitutionalism.gr.
[37] ΕΔΔΑ, Affaire Communaité Genevoise D’Action Syndicale (CGAS) c. Suisse, 2022, αριθμ. προσφυγής 21881/20.
[38] Βλ. αναλυτικότερα μετάφραση και παρατηρήσεις επί της επίμαχης απόφασης Ε. Καλαϊντζής – Δ. Βουκελάτος, ΤοΣ 4/2021, σ. 1556 επ.
[39] Βλ. Β. Σωτηρόπουλος, Το ΣτΕ σε ασυμφωνία με το ΕΔΔΑ για τις συναθροίσεις, 01.09.2022, διαθέσιμο σε : www.syntagmawatch.gr, ΕΔΔΑ Éva Molnár v. Ηungary, 2008, αριθμ. προσφυγής 10346/05, σκ. 42 «The Court also emphasises that one of the aims of freedom of assembly is to secure a forum for public debate and the open expression of protest». ΕΔΔΑ, Kudrevičius and Others v. Latvia, 2013, αριθμ. προσφυγής 37553/05, ΕΔΔΑ, Kuznetsov v. Russia, 2009, αριθμ. προσφυγής 10877/2004, ΕΔΔΑ, Bukta v. Hungary, 2007, αριθμ. προσφυγής 25691/2004.
[40] Γ. Δρόσος, Η διπλή επιστροφή του κράτους και το δημοκρατικό Σύνταγμα, 2020, διαθέσιμο σε : www.academia.edu.
[41] Βλ. ενδεικτικά ΟλΣτΕ 1400/2022 με σχόλιο Γ. Καρούζου, Ο εμβολιασμός των υπαλλήλων που υπηρετούν στην Ειδική Μονάδα Αντιμετώπισης Καταστροφών (ΕΜΑΚ) – Η απόφαση του ΣτΕ (το σχόλιο αφορούσε την απόρριψη της σχετικής αίτησης αναστολής με την ΣτΕ ΕΑ 133/2021), 02.07.2021, διαθέσιμο σε : www.syntagmawatch.gr, ΟλΣτΕ 1284/2022, ΟλΣτΕ 1147/2022, ΣτΕ 1294-96/2020, 161/2020 καθώς και την ανακοίνωση του Προέδρου του ΣτΕ, σχετικά με την έκβαση της αίτησης ακυρώσεως, που αφορούσε τις Ομάδες Προστασίας Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων (ΟΠΠΙ), με τίτλο : Ανακοίνωση του Προέδρου του Σ.τ.Ε. σχετικά με το αποτέλεσμα της διάσκεψης των υποθέσεων για τις Ομάδες Προστασίας Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων (πανεπιστημιακή αστυνομία) που συζητήθηκαν στην Ολομέλεια στις 11 Μαρτίου 2022, διαθέσιμο σε σχόλιο: www.adjuctice.gr. Bλ. σύντομο σχόλιο Φ. Βασιλόγιαννη επί της ανακοίνωσης, Μια σύμφωνη με το Σύνταγμα ερμηνεία του νόμου; – ή μήπως μια σύμφωνη με τον νόμο ερμηνεία του Συντάγματος;, 12.05.2022, διαθέσιμο σε : www.syntagmawatch.gr.
[42] Η εν λόγω έννοια έχει διατυπωθεί από τον κορυφαίο συνταγματολόγο Αριστόβουλο Μάνεση σε Α. Μάνεσης, Συνταγματικό δίκαιο, εκδόσεις Αφοί Σάκκουλα, 1980(ανατ. 1983), τομ. Ι, σ. 181 επ.
[43] Χ. Κουρουνδής, Η ελευθερία της συνάθροισης στο στόχαστρο, 07.07.2020, διαθέσιμο σε : www.constitutionalism.gr.
[44] Βλ. αναλυτικότερα Σ. Βλαχόπουλος, Συνταγματικός Μιθριδατισμός, Οι Ατομικές Ελευθερίες σε εποχές πανδημίας, εκδόσεις Ευρασία, 2020.
