Ο Μεταφασισμός στην Ευρώπη (19:00-20:30)
Συντονισμός: Δημήτρης Χαραλάμπης
Χρήσεις του παρελθόντος στον Μεταφασισμό, Έφη Γαζή (ιστορικός, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου)
Η ομιλία εξετάζει τις αναπαραστάσεις και τις χρήσεις του παρελθόντος στις σύγχρονες ακροδεξιές και μεταφασιστικές ιδεολογίες και λόγους. Η πρώτη ενότητα της ανακοίνωσης μελετά τις εικόνες της ελληνικής Αρχαιότητας – ειδικά της Σπάρτης – στον εθνικοσοσιαλισμό καθώς και τις σύγχρονες προσλήψεις του αρχαιοελληνικού παρελθόντος στον ακροδεξιό και μεταφασιστικό χώρο, με αναφορές στη λατρεία της ισχύος και στις αντιλήψεις της φυλετικής καθαρότητας και της έννοιας των ανώτερων και κατώτερων φυλών. Στη συνέχεια, η ομιλία εξετάζει δύο αλληλένδετα πεδία στη σύγχρονη Ελλάδα: Τις διαιρεμένες μνήμες της δεκαετίας του 1940, ιδιαίτερα σε σχέση με τον εμφύλιο πόλεμο και την αντι-κομμουνιστική ρητορική της ψυχροπολεμικής περιόδου, καθώς και τις εκφάνσεις του αντισημιτισμού, σε συνάρτηση με τη μνήμη και τη μνημόνευση της εβραϊκής γενοκτονίας.
Κοινή γνώμη και άκρα δεξιά, Νίκος Μαραντζίδης (Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, ΠΑΜΑΚ)
Υπάρχει ζήτηση για την άκρα δεξιά στην κοινή γνώμη ή απλώς οι ακροδεξιές απόψεις εκφράζουν ένα περιθωριακό κοινό που σε γενικές γραμμές αντιστοιχεί με τα ποσοστά των κομμάτων της τα τελευταία χρόνια; Βασισμένη σε ένα σύνολο από έρευνες κοινής γνώμης των τελευταίων χρόνων, η ομιλία θα δείξει πώς μια σειρά από διαδεδομένες αντιλήψεις στην ελληνική κοινή γνώμη συγκροτούν ένα πεδίο πάνω στο οποίο η άκρα δεξιά μπορεί να βρει στηρίγματα και να αναπτυχθεί.
Αναμφίβολα η στάση έναντι των μεταναστών και η εχθρότητα έναντι του Ισλάμ αποτελεί ένα τέτοιο πεδίο, καθώς στα θέματα αυτά ένα σημαντικό κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας καταγράφει στάσεις που είναι συμβατές με την ακροδεξιά ρητορική ή είναι ιδιαίτερα αξιοποιήσιμες από την άκρα δεξιά.
Και σε άλλα ζητήματα όμως που σχετίζονται με τα ατομικά δικαιώματα ή και τη φιλελεύθερη δημοκρατία, ένα σημαντικό κομμάτι της ελληνικής κοινής γνώμης καταγράφει στάσεις που μπορούν να θεωρηθούν πως εγγράφονται στον στενό πυρήνα ή στον ευρύτερο αξιακό κόσμο της άκρας δεξιάς. Μερικές από τις αντιλήψεις αυτές έχουν τέτοια επιρροή στην κοινή γνώμη ώστε να δημιουργείται ανησυχία για το πραγματικό εύρος της άκρας δεξιάς στην ελληνική κοινωνία σήμερα.
«Αν αφεθεί το δημοκρατικό έθνος στα χέρια των…». Κρίση των μεσαίων στρωμάτων, πολιτισμική ανασφάλεια, αντι-αποικιακές ιδεολογίες, Παναγής Παναγιωτόπουλος (Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνιολογίας ΤΠΕΔΔ/ΕΚΠΑ)
Στη χώρα μας αλλά και σε άλλες ευρωπαϊκές δημοκρατίες γίνεται κατάχρηση του όρου φασισμός και διαφόρων παρεμφερών γλωσσικο-πολιτικών του εκδοχών. Στην Ελλάδα, η γλωσσική αυτή έξη έχει βαθιές τις ρίζες της σε αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε «αντιφασιστικό συμβόλαιο της Μεταπολίτευσης» μα φαίνεται τα τελευταία 15 χρόνια να αποκτά οξύτερα χαρακτηριστικά. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και σε άλλα πολιτικά συστήματα στην Ευρώπη. Παρότι δεν υπάρχουν σε καμία από αυτές τις περιπτώσεις (με σοβαρή εξαίρεση στην Ελλάδα την περίοδο την άνθησης της νεοναζιστικής ΧΑ) τα κλασσικά γνωρίσματα του φασιστικού ή νεοφασιστικού φαινομένου (όπως κατ’ εξοχήν θα ήταν η οργανωμένη κομματική οργάνωση των μεσαίων στρωμάτων σε αυταρχικά και αντικοινοβουλευτικά κόμματα), η επιμονή κάποιων χώρων να καταγγέλλουν την παρουσία ή την προσεχή έλευση μιας φασιστικής δύναμης μέσα στις δημοκρατίες μας έχει κάτι να προσφέρει. Η ύπαρξη υπερ-δεξιών και ακροδεξιών δυνάμεων που πετυχαίνουν σημαντικά εκλογικά ποσοστά σε εκλογές ευρωπαϊκών δημοκρατιών είναι μια σαφής ένδειξη της δημοκρατικής κρίσης για την οποία προειδοποιεί, άτσαλα ίσως αλλά αυθεντικά, αυτή η αγωνία περί νεο-φασισμού.
Στην ανακοίνωσή μας θα αναφερθούμε σε ορισμένες κοινωνιολογικές παραμέτρους, οι οποίες, απλωμένες σχεδόν σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο, δημιουργούν προϋποθέσεις για μια γενικευμένη μετατόπιση των πολιτικών πραγμάτων προς τον δεξιό αυταρχισμό.
Θα εξετάσουμε έτσι α. τη βαθιά κρίση των ευρωπαϊκών μεσαίων στρωμάτων (κοινωνική καθοδικότητα), β. την επικράτηση μιας πολύμορφης αίσθησης αποξένωσης από τον τόπο που βιώνουν εκείνα τα τμήματα των μεσαίων στρωμάτων τα οποία βρίσκονται εδώ και μερικές δεκαετίες σε καθοδική πορεία (πολιτισμική ανασφάλεια), γ. τις ιδεολογικές και ανθρωπολογικές αλλαγές που κομίζουν οι κυρίαρχες φιλελεύθερες και αριστερές ελίτ των πόλεων (αυτό που θα μπορούσε να κωδικοποιηθεί και ως αντιαποικιακή ιδεολογία).
Το ερώτημα που τίθεται ως επείγουσα ανάγκη ανάταξης της δημοκρατικής δυναμικής δεν είναι αν θα επικρατήσει π.χ. ο εθνικισμός ή η διεθνική αλληλεγγύη και η πολυπολιτισμικότητα, αλλά ποιος θα διαχειριστεί την τύχη του εθνικού αφηγήματος. Αν θα μπορέσει να ανασυγκροτηθεί μια δημοκρατική εθνική κουλτούρα και μια νέα κοινή ζωή ή αν, με σημαία το έθνος αλλά με τη δύναμη του αντισυστημικού σωβινισμού, θα επικρατήσουν οι πιο σκοτεινές – και ναι, ενδεχομένως φασίζουσες – δυνάμεις που παραμονεύουν.
Δείκτες ακροδεξιάς συγκρότησης: η διάχυση θέσεων της Alt-Right στον δημόσιο διάλογο και στο κοινωνικό σώμα, Κωστής Παπαϊωάννου (Διευθυντής Σημείου για τη μελέτη και αντιμετώπιση της ακροδεξιάς, εκπαιδευτικός, συγγραφέας)
Η «κοινωνική ακροδεξιά», η διάχυση αντιδραστικών θέσεων σε μεγάλο μέρος του κοινωνικού σώματος, ως φαινόμενο υποβαθμίζεται με τη χρήση του όρου «συντηρητικοποίηση». Στην έρευνα του Σημείου για τους δείκτες ακροδεξιάς συγκρότησης επιλέξαμε 10 «σκληρές» θέσεις (ρατσιστική βία, «καλή» Χρυσή Αυγή, αστυνομική καταστολή χωρίς περιορισμούς, έμφυλη βία, pushbacks, αντιτσιγγανισμός, αντισημιτισμός, αποτίμηση δικτατορίας, εκτρώσεις) που συγκροτούν ακροδεξιά ταυτότητα. Το 7,5% συμφώνησε τουλάχιστον με 8 από τις 10 θέσεις ενώ ένα περιμετρικό 15% ασπάζεται τις περισσότερες. Το ¼ των ερωτηθέντων τείνουν να υιοθετήσουν την αντιδραστική ατζέντα αλλά αυτοπροσδιορίζονται ως συντηρητικοί. Μια νέα ελληνική Alt-Right συγκροτείται ως πολιτική δύναμη, εμπεριέχοντας συνέχειες και ασυνέχειες της μεταπολιτευτικής Ακροδεξιάς (βασιλοχουντισμός, ξενοφοβία και πρώτα σκιρτήματα Μακεδονικού, μάχη ταυτοτήτων, μνημονιακή άνοδος του νεοναζιστικού περιθωρίου). Σταθερό υπόβαθρο η ευρωπαϊκή εκδοχή θεωριών λευκής ανωτερότητας, ένας νέος μετα-φασιστικός εθνικισμός που έχει στο στόχαστρο τη μετανάστευση και το Ισλάμ. Γίνεται η φωνή των θιγόμενων από τον κοσμοπολιτισμό συντηρητικών. Φωνή των αδικημένων από την παγκοσμιοποίηση η νέα Alt-Right ανέρχεται μιλώντας για ελευθερίες και δικαιώματα γύρω από την πολιτισμική ταυτότητα. Πολιτεύεται ως «κόμμα-ενάντια-στα-κόμματα» προβάλλοντας τον εθνικό χαρακτήρα ως υπέρβαση της διάκρισης Αριστερά/Δεξιά. Σε περίοδο ταχείας κρυστάλλωσης των αντιδραστικών θέσεων κυριαρχούν εθνικισμός, μιλιταρισμός, αντιμεταναστευτικός ρατσισμός, προνοιακός σοβινισμός, αντιεπιστημονικός ανορθολογισμός και παραδοσιακή πατριαρχία.
Νέα μέσα και μεταφασισμός. Όχημα μιας νέας δημαγωγίας;, Μαρίνα Ρήγου (Επικ. Καθηγήτρια ΕΚΠΑ, δημοσιογράφος)
Επί 17 συνεχή χρόνια η ετήσια έκθεση του Freedom House καταγράφει υποχώρηση της Δημοκρατίας ανά τον κόσμο. Ένα φαινόμενο που συνοδεύεται από την άνοδο της ακροδεξιάς και την επικράτηση αυταρχικών και υβριδικών καθεστώτων. Ο Enzo Traverso προτείνει την έννοια του μεταφασισμού για να περιγράψει τις νέες ακροδεξιές ως ένα ετερογενές και σύνθετο φαινόμενο εν εξελίξει. Στην Ευρώπη σήμερα, σε 15 από τα 27 μέλη της ΕΕ η ακροδεξιά συγκεντρώνει στις δημοσκοπήσεις τουλάχιστον 20%. Το ερώτημα που τίθεται είναι γιατί βρίσκεται σε άνοδο η ακροδεξιά. Το ίδιο ερώτημα ζητά απάντηση για την ανάδυση των «εκλογικών αυταρχισμών», των «ψευδοδημοκρατιών» ή των «ανελεύθερων δημοκρατιών». Των καθεστώτων δηλαδή που διατηρούν μια επίφαση δημοκρατίας, η οποία εκφράζεται με τη διενέργεια εκλογών – συνήθως υπό όρους διάβρωσης της δημόσιας σφαίρας – ενώ μέρος ή το σύνολο των θεσμών και των διαδικασιών που χαρακτηρίζουν τη δημοκρατία υφίστανται συνεχείς επιθέσεις και περιορισμούς. Η υποχώρηση δηλαδή της φιλελεύθερης δημοκρατίας σημειώνεται και στα τρία θεμέλιά της: στη δημοκρατική, τη φιλελεύθερη και την κοινωνική αρχή.
Στην εισήγησή μου θα προσεγγίσω το ερώτημα που τίθεται υπό μια γενικότερη θεώρηση του ζητήματος κυρίως όμως υπό την οπτική της διάβρωσης της δημόσιας σφαίρας στο πλαίσιο της διαμόρφωσης ενός νέου μιντιακού τοπίου που συγκροτείται με την ψηφιακή επανάσταση και αλλάζει θεμελιακά τον τρόπο διαμόρφωσης και έκφρασης της κοινής γνώμης. Θα αναλύσω γιατί το φαινόμενο της «σπειροειδούς γραμμής της σιωπής» μεταβάλλεται σε «εκθετική γραμμή της κραυγής» και ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της αλλαγής στην εκλογική διαδικασία και στην επικράτηση δημαγωγικών και ανορθολογικών τάσεων και απόψεων.
