Πρόλογος
Στο άρθρο 1, παρ. 1 του Συντάγματος το Πολίτευμα της Χώρας ορίζεται ως Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία. Το επίθετο Προεδρευόμενη που προσδιορίζει τη Δημοκρατία αναφέρεται στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας (ΠτΔ) ως αιρετό αρχηγό του Κράτους. Ο ΠτΔ είναι ο ρυθμιστής του πολιτεύματος (άρθρο 30, παρ. 1 Συντ.) και διαθέτει εκ του Συντάγματος ρυθμιστικές, νομοθετικές, εκτελεστικές, δικαστικές και συμβολικές αρμοδιότητες. Εντούτοις, με την αναθεώρηση του 1986 και τον κανόνα της προσυπογραφής (άρθρο 35, παρ. 1 Συντ.), οι ουσιαστικές αρμοδιότητες του ΠτΔ έχουν περιοριστεί σε καθαρά τυπικές-ονομαστικές, μετατοπίζοντας όλο το κέντρο βάρους της εξουσίας στην Κυβέρνηση και τον Πρωθυπουργό. Πέρα όμως από τον ως άνω περιορισμό των αρμοδιοτήτων του ΠτΔ, η επιλογή προσώπου στο ύψιστο πολιτειακό αξίωμα δεν παύει να παραμένει καίρια για τη Δημοκρατία μας.
I. Η Θητεία
Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται κατά το άρθρο 30, παρ. 1 Συντ. από τη Βουλή για πέντε έτη, τα οποία σε κάθε περίπτωση πρέπει να είναι πλήρη (άρθρο 32, παρ. 2 Συντ.). Επιπλέον, προβλέπεται η δυνατότητα επανεκλογής του ίδιου προσώπου, ωστόσο περιοριστικά, για μία μόνο φορά (άρθρο 30, παρ. 5 Συντ.).
α)Η προεδρική θητεία αρχίζει από την ορκομωσία του Προέδρου και λήγει με τη συμπλήρωση της πενταετίας (άρθρο 30, παρ. 3 Συντ.). Έτσι, και σύμφωνα με το άρθρο 33, παρ. 1 Συντ., ο ΠτΔ αναλαμβάνει τα καθήκοντά του την επομένη ημέρα της λήξεως της θητείας του απερχόμενου Προέδρου.
β) Βέβαια, η πενταετής προεδρική θητεία δύναται να παραταθεί, σύμφωνα με το Σύνταγμα, για δύο λόγους: σε περίπτωση πολέμου και έως τη λήξη του (άρθρο 30, παρ. 4 Συντ.) και σε περίπτωση που για κάποιο λόγο καθυστερήσει η εκλογή νέου ΠτΔ έως την ανάδειξη του διαδόχου του (άρθρο 32, παρ. 6 Συντ.).
II. Τα Προσόντα Εκλογιμότητας
Το άρθρο 31 του Συντάγματος καθορίζει τα προσόντα εκλογιμότητας για το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Κατά πρώτον, ο υποψήφιος Πρόεδρος πρέπει να κατέχει τουλάχιστον για μία πενταετία την ελληνική ιθαγένεια. Δεύτερον, ο πατέρας ή η μητέρα του πρέπει να έχει ελληνική καταγωγή. Τρίτον, (κατά την ημέρα της εκλογής του) θα πρέπει να έχει συμπληρώσει το τεσσαρακοστό έτος της ηλικίας του. Και τέταρτον, πρέπει να διαθέτει τη νόμιμη ικανότητα του εκλέγειν και όχι απλώς το ενεργητικό εκλογικό δικαίωμα.
III. Η Βαρύτητα της Προσωπικότητας
Επέκεινα όμως, των προσόντων εκλογιμότητας, και σε συνδυασμό με τον περιορισμό των ουσιαστικών αρμοδιοτήτων του θεσμού, κρίσιμο στοιχείο αποτελεί και η προσωπικότητα του ΠτΔ εντός της λειτουργίας του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Ως ΠτΔ πρέπει να επιλέγεται μια προσωπικότητα εγνωσμένου κύρους και αξιοσύνης. Ο ΠτΔ πρέπει να διαθέτει στιβαρό, δωρικό και στοιχειοθετημένο δημόσιο λόγο που να εκφράζει τα συμφέροντα συλλήβδην του Ελληνικού Λαού, πέρα και πάνω από κομματικές συγκρούσεις και ανταγωνισμούς. Επιπλέον, ως conditio sine qua non θα πρέπει να θεωρείται και η επιλογή μιας πολιτικής προσωπικότητας ως ΠτΔ. Ο υποψήφιος πρέπει να έχει βαθειά γνώση του ελληνικού πολιτικού συστήματος, των διεθνών και ευρωπαϊκών εξελίξεων, καθώς και των θεσμικών του αρμοδιοτήτων. Συνεπώς, πολιτική προσωπικότητα, στιβαρός δημόσιος λόγος, πολύπλευρη παιδεία, ήθος και ενσυναίσθηση πρέπει να συγκροτούν τα χαρακτηριστικά του ΠτΔ.
IV. Η Διαδικασία της Προεδρικής Εκλογής
1. Χρόνος Διεξαγωγής
Η διαδικασία εκλογής του Προέδρου της Δημοκρατίας ρυθμίζεται στο άρθρο 32 Συντ., όπως αυτό αναθεωρήθηκε δύο φορές, το 1986 και το 2019, και ισχύει έως σήμερα. Περαιτέρω δε η διαδικασία εκλογής εξειδικεύεται στο άρθρο 140 του Κανονισμού της Βουλής (ΚτΒ).
α) Η εκλογή του ΠτΔ γίνεται σύμφωνα με το άρθρο 32, παρ. 1 Συντ. από τη Βουλή με ονομαστική ψηφοφορία και σε ειδική συνεδρίαση, η οποία συγκαλείται από τον Πρόεδρο της Βουλής, τουλάχιστον ένα μήνα πριν τη λήξη της θητείας του εν ενεργεία ΠτΔ. Ενώ το Σύνταγμα προβλέπει ως ελάχιστο χρόνο για την έναρξη της προεδρικής εκλογής τον ένα μήνα πριν τη λήξη της θητείας του εν ενεργεία Προέδρου, δεν ορίζεται μέγιστο χρονικό όριο. Αυτό βέβαια, δεν συνεπάγεται ότι η διαδικασία εκλογής μπορεί να αρχίσει οποτεδήποτε. Η έναρξη της εκλογής δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να ξεπερνά τους δύο με τρεις μήνες, χρόνος απαραίτητος για την ολοκλήρωση της όλης διαδικασίας, προκειμένου να μην παρατείνεται η προεδρική θητεία.
β) Εάν ο ΠτΔ αδυνατεί οριστικά να εκπληρώσει τα καθήκοντά του σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο άρθρο 34, παρ. 2 Συντ., παραιτηθεί, πεθάνει ή κηρυχθεί έκπτωτος, η Βουλή πρέπει να συγκληθεί το αργότερο εντός δέκα ημερών από τη λήξη της θητείας του προηγούμενου Προέδρου. (Σύμφωνα με την ερμηνευτική δήλωση του άρθρου 32 Συντ., Πρόεδρος που παραιτήθηκε δεν μπορεί να συμμετάσχει στην επακόλουθη εκλογή λόγω της παραίτησής του) Η εκλογή του ΠτΔ, βάσει του άρθρου 140, παρ. 3 ΚτΒ, εγγράφεται σε ειδική ημερήσια διάταξη, η οποία ανακοινώνεται πέντε πλήρεις ημέρες πριν την έναρξη της ψηφοφορίας, ενώ της προεδρικής εκλογής δεν προηγείται συζήτηση (άρθρο 140, παρ. 4 ΚτΒ).
γ) Σε περίπτωση που η Βουλή είναι απούσα, συγκαλείται εκτάκτως σε ειδική σύνοδο για να εκλέξει τον ΠτΔ (άρθρο 32, παρ. 5 Συντ.). Ας σημειώσουμε ότι σε μια τέτοια περίπτωση η σύγκληση της Βουλής γίνεται σύμφωνα με την παρ. 1 του ίδιου άρθρου, καθώς εκ παραδρομής γίνεται παραπομπή στην παρ. 4. Ακόμη, εάν η Βουλή έχει διαλυθεί για οποιοδήποτε λόγο, η προεδρική εκλογή αναβάλλεται έως τη συγκρότηση σε σώμα της νέας Βουλής, όπου η διαδικασία εκλογής του Προέδρου αρχίζει το αργότερο μέσα σε είκοσι ημέρες από τη συγκρότηση της Βουλής αυτής (άρθρο 32, παρ. 5, εδ. β’ Συντ.).
2. Προτάσεις Υποψηφιοτήτων
Το άρθρο 140, παρ. 5 του Κανονισμού της Βουλής ορίζει ότι η Βουλή ψηφίζει ύστερα από προτάσεις που μπορούν να υποβληθούν μόνο από τις κοινοβουλευτικές ομάδες. Ωστόσο, κατά τα οριζόμενα, δικαίωμα πρότασης έχει και η κατά την έννοια του άρθρου 16, παρ. 5 ομάδα των ανεξάρτητων βουλευτών, ο υποψήφιος της οποίας είναι εκείνος που θα συγκεντρώσει τις περισσότερες υποδείξεις από τα μέλη της. Κατά τη συνήθη κοινοβουλευτική πρακτική, εφόσον δεν υπάρχει συνταγματική πρόβλεψη περί αυτού, τα κόμματα ανακοινώνουν τις προτάσεις τους με επιστολές στον Πρόεδρο της Βουλής κι αυτός τις ανακοινώνει στο σώμα.
3. Οι Οριζόμενες Πλειοψηφίες
Για την εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας απαιτείται σύμφωνα με το άρθρο 32, παρ. 3 Συντ. η αυξημένη πλειοψηφία των δύο τρίτων του συνολικού αριθμού των βουλευτών. Εάν ωστόσο, δεν συγκεντρωθεί η πλειοψηφία αυτή, έπεται δεύτερη ψηφοφορία ύστερα από πέντε ημέρες, όπου απαιτείται η ίδια πάλι πλειοψηφία. Εάν δεν συγκεντρωθεί ούτε σε αυτή τη δεύτερη ψηφοφορία η απαιτούμενη πλειοψηφία, η ψηφοφορία επαναλαμβάνεται ξανά ύστερα από πέντε ημέρες, όπου πλέον για την εκλογή του ΠτΔ απαιτείται η πλειοψηφία των τριών πέμπτων του όλου αριθμού των βουλευτών.
Με τη συνταγματική αναθεώρηση του άρθρου 32, παρ. 4 Συντ. το 2019, η εκλογή ΠτΔ αποσυνδέθηκε -ορθώς κατά την άποψη του γράφοντος- από την πρόωρη διάλυση της Βουλής εφόσον δεν τελεσφορούσαν οι ως άνω τρεις ψηφοφορίες. Πια, έπειτα από την τρίτη ψηφοφορία, εάν δεν επιτευχθεί η οριζόμενη πλειοψηφία, ακολουθεί μια τέταρτη ψηφοφορία ύστερα από πέντε ημέρες, όπου ΠτΔ εκλέγεται εκείνος που συγκέντρωσε την απόλυτη πλειοψηφία του όλου αριθμού των βουλευτών. Εάν πάλι, δεν επιτευχθεί ούτε αυτή η πλειοψηφία, τότε ακολουθεί ως ultimum refugium μια τελευταία πέμπτη ψηφοφορία ύστερα πάλι από πέντε ημέρες και Πρόεδρος αναδεικνύεται ο υποψήφιος που συγκέντρωσε τη σχετική πλειοψηφία, ενώ σε περίπτωση ισοψηφίας, ΠτΔ εκλέγεται εκείνος που συγκέντρωσε το μεγαλύτερο αριθμό ψήφων στην πρώτη ψηφοφορία της αυξημένης πλειοψηφίας των δύο τρίτων του συνόλου.
Επίμετρο
Αντί επιλόγου της ανάλυσης που προηγήθηκε, είναι αναγκαίο να αναφερθεί ότι αν και η διαδικασία ανάδειξης του Προέδρου της Δημοκρατίας έχει απασχολήσει συχνά στο παρελθόν τόσο το πολιτικό σύστημα όσο και τη διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος, ο τρόπος εκλογής -όπως και οι αρμοδιότητες του ΠτΔ- εξακολουθούν να παρουσιάζουν αδυναμίες και κενά. Φυσικά, σε μια τέτοια ανάλυση είναι αδύνατο να περιληφθούν οι διορθώσεις που απαιτούνται προκειμένου να διασφαλιστεί η θεσμική ισορροπία της αντιπροσωπευτικής μας δημοκρατίας. Ωστόσο, ενόψει και της επικείμενης εκλογής νέου Προέδρου της Δημοκρατίας, είναι απαραίτητο να διευκρινιστούν τα ακόλουθα:
α) Πρώτον, η επιλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας απαιτεί τη συναίνεση των πολιτικών δυνάμεων για την επίτευξη των απαιτούμενων αυξημένων πλειοψηφιών των τριών πρώτων ψηφοφοριών, γεγονός που φανερώνει τη βούληση του συντακτικού νομοθέτη ήδη από το 1975. Ο Πρόεδρος πρέπει να αποτελεί υπερκομματική επιλογή ως ρυθμιστής του πολιτεύματος. Αντιθέτως, με την αναθεώρηση του άρθρου 32, παρ. 4 το 2019, ο Πρωθυπουργός είναι πλέον σε θέση να ‘διορίζει’ τον ΠτΔ. Η επιλογή αυτή, σε συνδυασμό με τον περιορισμό των ουσιαστικών αρμοδιοτήτων του Προέδρου, κινδυνεύει να καταστήσει το αξίωμα «μια αδειανή πολυθρόνα» κατά τον Αρ. Μάνεση.
β) Δεύτερον, ο Κανονισμός της Βουλής προβλέπει ότι οι προτάσεις των υποψηφιοτήτων υποβάλλονται από τις κοινοβουλευτικές ομάδες. Κατά συνήθεια, οι αποφάσεις των υποψηφιοτήτων λαμβάνονται από τους αρχηγούς των κομμάτων-κοινοβουλευτικών ομάδων, συνήθως χωρίς συζήτηση με τα μέλη της κοινοβουλευτικής ομάδας. Εντούτοις, μια τέτοια συζήτηση-διάλογος κρίνεται αναγκαία τόσο για την εξεύρεση της ορθότερης δυνατής επιλογής, όσο και για την εξασφάλιση της στήριξης των βουλευτών στην προσεχή ψηφοφορία, χωρίς να απαιτείται εκ των υστέρων κομματική πειθαρχία.
γ) Τρίτον, κρίνεται επιβεβλημένη η ‘απεξάρτηση’ του πολιτικού συστήματος από την αντίληψη ενός ‘αδύναμου’ Προέδρου της Δημοκρατίας με αμιγώς συμβολικό ρόλο και τυπικές-ονομαστικές αρμοδιότητες. Η επιλογή μιας δυναμικής προσωπικότητας, συνδυαστικά με την επανεξέταση των αρμοδιοτήτων του θεσμού, θα λειτουργεί ως ‘θεσμικό αντίβαρο’ στην κυβέρνηση. Αρκεί να θυμηθούμε τα όσα σημείωνε στο Πνεύμα των Νόμων ο Μοντεσκιέ: «το παν θα χανόταν εάν η νομοθετική, η εκτελεστική και η δικαστική εξουσία συγκεντρωνόταν σε λίγα χέρια».
δ) Τέλος, ας σημειωθεί, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ότι η διαδικασία εκλογής του Προέδρου δεν μπορεί να ξεκινήσει οποτεδήποτε. Οι πρόωρες συζητήσεις και τα σενάρια βλάπτουν το κύρος του εν ενεργεία Προέδρου, ενώ σε περίπτωση πρόωρης εκλογής νέου ΠτΔ, θα οδηγούμασταν σε ταυτόχρονη παρουσία δύο Προέδρων, ‘απονομιμοποιώντας’ φυσικά το υπόλοιπο της θητείας του απερχόμενου.
Μάρκος Ν. Ρεντζούλας
Διοικητικός Επιστήμονας
