Δίλημμα Πρώτο: Αναθεώρηση ως «απάντηση» στην κρίση ή ως συμβολή στη βελτίωση του πολιτεύματος;
Η προηγούμενη κυβέρνηση, η οποία κίνησε τη διαδικασία, θέλησε, εκ των πραγμάτων, το πρώτο. Κάτι που δεν συνάδει, κατά τη γνώμη μου, ούτε με το Σύνταγμα, ούτε με την αναθεώρησή του, αποτελώντας έτσι το προπατορικό αμάρτημα αυτής της αναθεώρησης.
Δίλημμα Δεύτερο: Αναθεώρηση παλίμψηστο ή διορθωτική;
Η προηγούμενη κυβέρνηση φάνηκε να επιλέγει την πρώτη εκδοχή, να ξαναδεί δηλαδή και να «αγγίξει» ολόκληρο το Σύνταγμα. Οι προτάσεις της ήταν στην αρχή πολύ πληθωρικές, στην επίσημη μορφή τους λίγο λιγότερο και τελικά οι διατάξεις που είναι πιθανό να αναθεωρηθούν προσιδιάζουν σε διορθωτική αναθεώρηση.
Δίλημμα Τρίτο: Αναθεώρηση για τα ζητήματα που «καίνε» ή για τα ώριμα ζητήματα;
Ορισμένα από εκείνα που θα μπορούσαν να καταταγούν στα «καυτά» -στην πρώτη γραμμή των οποίων θέτω τον, κατά τη γνώμη μου, τελευταίο θεσμικό αναχρονισμό του Συντάγματός μας, το πλέγμα σχέσεων Κράτους – Εκκλησίας (όχι μόνο το άρθρο 3 και την «επικρατούσα θρησκεία», αλλά και τον όρκο, τη σχέση με την εκπαίδευση, την προμετωπίδα) – έδωσαν προτάσεις που δεν έχουν πολλές πιθανότητες ευόδωσης.
Αρκετά κρίσιμα θέματα -έλεγχος συνταγματικότητας και δημιουργία Συνταγματικού Δικαστηρίου, επιλογή ηγεσίας ανωτάτων δικαστηρίων, αναθεώρηση της διαδικασίας αναθεώρησης, «χρυσός» δημοσιονομικός κανόνας- δεν φιγουράρουν καν στις προτάσεις που έστειλε η πρώτη Βουλή στη δεύτερη. Η αναθεώρηση εξελίχθηκε σε μια αναθεώρηση των ώριμων φρούτων: μη διάλυση της Βουλής για εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας, εξορθολογισμός θεσμών ασυλίας και ποινικής ευθύνης Υπουργών, διευκόλυνση συγκρότησης ανεξάρτητων Αρχών.
Δίλημμα Τέταρτο: Πυρήνας ο πολίτης ή η πολιτειακή διαρρύθμιση;
Αν και υπήρξε συνείδηση – λόγω και της θέσης υπό τον αστερισμό της κρίσης – ότι η αναθεώρηση θα έπρεπε να είναι, η να φανεί, «ανθρωποκεντρική» – να αγγίξει δηλαδή θέματα όπως η μείωση της γραφειοκρατίας, η βελτίωση του κράτους και των παρεχόμενων υπηρεσιών, η εκπαίδευση και η Υγεία, η προσέλκυση επενδύσεων – ο ίδιος ο χαρακτήρας του Συντάγματος προσγείωσε σε λιγότερο υψιπετείς και πιο «τεχνικές» προτάσεις, ιδίως διευκολυντικές της ομαλής άσκησης της εξουσίας.
Δίλημμα Πέμπτο: Φλερτ με την αντιθεσμικότητα ή σεβασμός στον αυστηρό χαρακτήρα της διαδικασίας;
Η προηγούμενη κυβέρνηση έκανε ενέργειες που θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι δεν σέβονται πλήρως τα θεσμικά όρια της αναθεώρησης: συγκρότηση μη προβλεπόμενης αλλά επίσημης «επιτροπής Διαβούλευσης με το λαό», πρόσδωση ανοιχτά ιδεολογικού χαρακτήρα στις αρχικές προτάσεις της, εκκίνηση της τυπικής διαδικασίας στο τέλος της θητείας της προηγούμενης Βουλής και υπό ασφυκτικές προθεσμίες, υπερβολική έμφαση στο ζήτημα της «δέσμευσης» της δεύτερης Βουλής από την πρώτη, απειλή καταψήφισης της δικής της πρότασης για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Στην πορεία η στάση εξομαλύνθηκε και στην μετά τις εκλογές Βουλή ο κίνδυνος φαίνεται να έχει μειωθεί – αν και όχι, όπως θα φανεί στο όγδοο δίλημμα – πλήρως εκλείψει.
Δίλημμα Έκτο: Μαξιμαλισμός ή Αυτοσυγκράτηση;
Οι προτάσεις ήταν πληθωρικές και «ιδεολογικές», η αντιπαράθεση πολύ συχνά οξεία – και κάποιες φορές άσχετη με την αναθεώρηση -, με αποτέλεσμα, όσο και αν τελικά δεν υπήρξαν παρεκτροπές, να αποβεί από εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη η ευρύτερη συναίνεση που ταιριάζει και απαιτείται στην αναθεωρητική διαδικασία.
Δίλημμα Έβδομο: «Ενταφιασμός» της αναθεώρησης ή συνέχιση πάνω στις βάσεις που είχε θέσει η πρώτη Βουλή;
Από πλευράς πλέον της κυβέρνησης που προήλθε μέσα από τις εκλογές του Ιουλίου του 2019, «ενταφιασμός» της αναθεώρησης επειδή κρινόταν κατώτερη των προσδοκιών και, κυρίως, δεν περιείχε διατάξεις-ναυαρχίδες της νέας πλειοψηφίας (όπως την αναθεώρηση του άρθρου 16 για δημιουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων) ή συνέχιση πάνω στις βάσεις που είχε θέσει η πρώτη Βουλή, έστω και αν έτσι θα «χαθούν» 10 χρόνια έως την επόμενη αναθεωρητική ευκαιρία;
Η κυβέρνηση πήρε τελικά το δεύτερο δρόμο, ορθώς κατά τη γνώμη μου, τόσο για λόγους θεσμικής σοβαρότητας όσο και γιατί στις διατάξεις που η πρώτη Βουλή έστειλε στη δεύτερη με πάνω από 180 ψήφους, άρα είναι στο χέρι της κυβέρνησης να (και πώς να) αναθεωρηθούν, περιλαμβάνονται κρίσιμα και σημαντικά ζητήματα (βλ παρακάτω, ένατο δίλημμα).
Δίλημμα Όγδοο: θεσμικές ακροβασίες κατά τη διαμόρφωση των διατάξεων από τη δεύτερη Βουλή;
Αν και έγιναν κάποιες τέτοιες σκέψεις (ιδίως όσον αφορά την «αποφυγή» να διεξαχθούν, έστω και μια φορά, εκλογές με απλή αναλογική, δια της αλλαγής της πλειοψηφίας που χρειάζεται για τροποποίηση του εκλογικού νόμου από 200 σε 180), τελικά, καλώς, εγκαταλείφθηκαν. Οι προστεθείσες χωρίς να έχουν συζητηθεί στην πρώτη Βουλή αλλαγές στο άρθρο 54 για διευκόλυνση της ψήφου των αποδήμων κινούνται, κατά τη γνώμη μου, στο όριο της δυνατότητας της δεύτερης Βουλής (και πάντως δημιουργούν ζητήματα αντινομίας με το μη αναθεωρητέο άρθρο 51).
Δίλημμα Ένατο: Υλοποίηση της αναθεώρησης μόνο με τα «σίγουρα» ή διεύρυνση της συναίνεσης;
Υλοποίηση της αναθεώρησης μόνο με τα «σίγουρα», δηλαδή τις 16 διατάξεις οι οποίες είχαν λάβει πάνω από 180 ψήφους στην πρώτη Βουλή, ή διεύρυνση της συναίνεσης, με δημιουργία πλειοψηφίας πάνω από 180 ψήφων στη δεύτερη Βουλή;
Κατά την πρώτη εκδοχή, η αναθεώρηση θα περιοριστεί, αν αφαιρεθούν όσες προτάσεις σχετίζονται με τη δικαιολογημένη απάλειψη παρωχημένων μεταβατικών διατάξεων του κειμένου του 1975, στα εξής έξι άρθρα: 32 παρ. 4 για την εκλογή Προέδρου Δημοκρατίας χωρίς διάλυση της Βουλής, 62 για τον περιορισμό της ασυλίας στις σχετικές με την άσκηση των βουλευτικών καθηκόντων πράξεις, 68 παρ. 2 για τη δυνατότητα σύγκλησης εξεταστικών επιτροπών και από τη μειοψηφία της Βουλής, 86 παρ. 3 για το νόμο περί ευθύνης Υπουργών, 96 παρ. 5 για την εξομοίωση της στρατιωτικής με την «απλή» Δικαιοσύνη και 101 Α για τον τρόπο συγκρότησης των ανεξάρτητων Αρχών.
Φαίνεται ότι δημιουργείται συναίνεση να προστεθεί τουλάχιστον η συνταγματική πρόβλεψη του λεγόμενου αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης ή ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος (άρθρο 21 παρ. 1). Θα μπορούσε, κατά τη γνώμη μου, να επεκταθεί και σε προτάσεις όπως η χωρίς διακρίσεις φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, φυλής απόλαυση των δικαιωμάτων (άρθρο 2 παρ. 5), η εισαγωγή του θεσμού της νομοθετικής πρωτοβουλίας (άρθρο 73 παρ. 2), ίσως και κάποιες άλλες.
Δίλημμα Δέκατο:
Είναι ακόμα ανοιχτό, και θα είναι ως την τελευταία στιγμή, αφού αφορά την ουσιαστική και νομοτεχνική κατάστρωση των διατάξεων που θα αναθεωρηθούν. Ποια πλειοψηφία θα αποφασισθεί για την εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας; (151 ψήφοι, πόσο μάλλον σχετική πλειοψηφία, θα αλλοιώσουν και αποδυναμώσουν, κατά τη γνώμη μου, το θεσμό του Προέδρου). Ποια αποσβεστική προθεσμία θα καθορισθεί για την άσκηση της δίωξης κατά των υπουργών; (η πλήρης κατάργηση της προθεσμίας θα αποτελούσε, κατά τη γνώμη μου, συνταγματικό λαϊκισμό). Πώς θα εκλέγονται οι ανεξάρτητες Αρχές υπό το νέο σύστημα; Όλα αυτά θα καθορίσουν την αξία όχι μόνο των συγκεκριμένων διατάξεων, αλλά ολόκληρης της αναθεώρησης. Ώστε, με δεδομένο ότι δεν θα είναι τολμηρή, να είναι τουλάχιστον χρήσιμη.
Κώστας Μποτόπουλος
Συνταγματολόγος
