Χωρίς αμφιβολία, βιώνουμε ως πολιτεία, κοινωνία, άτομα μία πρωτόγνωρη κατάσταση. Υπό τέτοιες συνθήκες ορισμένοι αντιμετωπίζουν τα ατομικά δικαιώματα ως εμπόδιο ή αγαθό πολυτελείας . «Δυστυχώς εδώ δεν είναι Κίνα», άκουσα να λέει κάποιος, υπονοώντας ότι στην Ευρώπη δεν είναι εφικτό να εφαρμοστούν ριζικά μέτρα ελέγχου.
Ο έλεγχος της διάδοσης του κορωνοϊού απαιτεί πράγματι – τουλάχιστον σε ορισμένα στάδια – την λεγόμενη ιχνηλάτηση των κρουσμάτων ή/και των επαφών τους με τρόπο που μπορεί να προσδιορίσει ή και να εκθέσει την ιδιωτική ζωή τους. Η ανίχνευση κρουσμάτων ή ο έλεγχος της τήρησης οδηγιών και απαγορεύσεων οδηγεί ή μπορεί να οδηγήσει σε πρακτικές ευρείας προληπτικής επιτήρησης ή εκτεταμένων κατασταλτικών ελέγχων.
Σύμφωνα με σχετικές αναφορές σε πόλεις, όπως η Μόσχα, γίνεται χρήση τεχνολογιών αναγνώρισης προσώπου για την επιτήρηση της συμμόρφωσης με τις απαγορεύσεις, ενώ το Think Tank του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου επισημαίνει την δυνατότητα εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης για να παρακολουθηθεί και να ελεγχθεί η εξάπλωση της πανδημίας, τονίζοντας παράλληλα τους σοβαρούς κινδύνους για τα δικαιώματα των Ευρωπαίων πολιτών.
Σύγκρουση δικαιωμάτων και έλεγχος διάδοσης κορωνοϊού
Η προσπάθεια ελέγχου της διάδοσης του κορωνοϊού αναδεικνύει με τρόπο τόσο οξύ όσο και επιτακτικό μία γνωστή «σύγκρουση»: αυτή μεταξύ αφενός του δικαιώματος προστασίας της αυτοδιάθεσης, της ιδιωτικής ζωής και των προσωπικών δεδομένων και αφετέρου του δημοσίου συμφέροντος, κυρίως υπό την ειδικότερη εκδοχή της δημόσιας υγείας, αλλά και των δικαιωμάτων των άλλων. Ποια είναι εν προκειμένω τα κανονιστικά προαπαιτούμενα και τα όρια της συλλογής και επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων;
Η ισχύουσα νομοθεσία περιέχει τις σχετικές προβλέψεις, εφαρμοστέες ακόμη και σε τέτοιες εξαιρετικές περιστάσεις. Σύμφωνα με τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων (ΓΚΠΔ/GDPR), η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, επιτρέπεται, όταν είναι απαραίτητη για λόγους δημοσίου συμφέροντος [άρθρο 6 (1ε )], ενώ αυτό το συμφέρον απαιτείται να είναι ουσιώδες, όταν πρόκειται για ευαίσθητα δεδομένα, όπως τα δεδομένα υγείας [άρθρο 9 (2ζ )΄].
Προβλέπεται μάλιστα ρητά η (νόμιμη) επεξεργασία ακόμη κι ευαίσθητων δεδομένων, «όταν είναι απαραίτητη για λόγους δημοσίου συμφέροντος στον τομέα της δημόσιας υγείας» [ άρθρο 9 (2θ)]. Με τον πυκνό, ενίοτε δυσνόητο, λόγο που χαρακτηρίζει τα προοίμια, η αιτιολογική σκέψη 46 αναφέρει ότι «[ο]ρισμένοι τύποι επεξεργασίας μπορούν να χρησιμεύσουν αφενός για σημαντικούς λόγους δημόσιου συμφέροντος και αφετέρου για τα ζωτικά συμφέροντα του υποκειμένου των δεδομένων, όπως, για παράδειγμα, όταν η επεξεργασία είναι απαραίτητη για ανθρωπιστικούς σκοπούς, μεταξύ άλλων για την παρακολούθηση επιδημιών και της εξάπλωσής τους …», ενώ η αιτιολογική σκέψη 52 εξειδικεύει το δημόσιο συμφέρον με την διευκρίνιση ότι η παρέκκλιση από την απαγόρευση επεξεργασίας ευαίσθητων δεδομένων επιτρέπεται «για σκοπούς υγειονομικής ασφάλειας, παρακολούθησης και συναγερμού και για την πρόληψη ή τον έλεγχο των μεταδοτικών ασθενειών και άλλων σοβαρών απειλών κατά της υγείας».
Είναι αδιαμφισβήτητο ότι οι αρμόδιες δημόσιες αρχές νομιμοποιούνται σε αναζήτηση, συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων που είναι αναγκαία για την αντιμετώπιση των διάφορων αναγκών πρόληψης και καταπολέμησης της διάδοσης του νέου ιού. Κι αν δεν χωρεί αμφιβολία ότι η σχετική νομοθεσία επιβάλλει ή επιτρέπει την κοινοποίηση σχετικών πληροφοριών, όπως η αναφορά για κρούσματα στις αρμόδιες αρχές, ζητήματα εγείρονται αναφορικά με το επιτρεπτό και την έκταση της δημοσιοποίησης τέτοιων δεδομένων.
Μία ευρεία δημοσιοποίηση πρέπει κατά κανόνα να κριθεί μη αποδεκτή, καθώς μάλιστα δεν είναι βέβαιο ότι θα ήταν και κατάλληλη να διασφαλίσει τον επιδιωκόμενο σκοπό που είναι η προστασία και η καλλιέργεια αισθήματος ευθύνης ως προς την αυτοπροστασία και την μέριμνα για τους άλλους: με δεδομένη την φύση της πανδημίας, την εκδήλωση των συμπτωμάτων και τους τρόπους μετάδοσης στον δημόσιο χώρο και συναναστροφή πρέπει να αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας και τους άλλους ωσάν να είμαστε/είναι δυνάμει φορείς του κορωνοϊού.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ιρλανδική αρχή προστασίας προσωπικών δεδομένων αποδέχθηκε ότι οι υπηρεσίες υγείας ενδέχεται να βρεθούν υποχρεωμένες να αποκαλύψουν προσωπικά δεδομένα προκειμένου να αποτρέψουν σοβαρές απειλές για τη δημόσια υγεία, ενώ ο Γερμανός Ομοσπονδιακός Επίτροπος Προστασίας Δεδομένων αποδέχεται κατ’ εξαίρεση την αποκάλυψη της ταυτότητας ενός προσώπου, μόνο εφόσον κριθεί απαραίτητη για την προστασία της δημόσιας υγείας αλλά και των δικαιωμάτων/ εννόμων συμφερόντων τρίτων προσώπων.
Η συλλογή δεδομένων από τους εργοδότες – Η ασφάλεια και η υγεία των εργαζομένων
Μείζονα ζητήματα που χρήζουν αποτελεσματικής αλλά και σταθμισμένης αντιμετώπισης προκύπτουν αναφορικά με τον έλεγχο των εργαζομένων. Το βασικό ερώτημα αφορά την έκταση και τη φύση της συλλογής δεδομένων από τους εργοδότες. Καταρχήν πρέπει να σημειώσουμε ότι όχι μόνο είναι θεμιτό και αποδεκτό να λαμβάνονται μέτρα προκειμένου να προστατεύεται η υγεία όλων των εργαζομένων αλλά και επιβάλλεται από τις υποχρεώσεις για την φροντίδα για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων (ν. 3850/10 όπως τροποποιήθηκε από τον ν. 4578/18).
Η επεξεργασία ακόμη και ευαίσθητων δεδομένων των εργαζομένων επιτρέπεται κατ’ εξαίρεση από την έννομη τάξη τόσο για να διαπιστωθεί η καταλληλότητα για εργασία όσο και στο πλαίσιο υποχρεώσεων που απορρέουν από το εργατικό δίκαιο [ ΓΚΠΔ άρθρο 9 (2β, η)].
Είναι αξιοσημείωτο ότι πολλές ευρωπαϊκές αρχές προστασίας δεδομένων (Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Δανία, ΗΒ) αποδέχονται τη συλλογή δεδομένων στην περίπτωση που διαπιστώνεται πιθανότητα προσβολής από τον ιό ή επαφή με κρούσμα ή υπάρχει ταξίδι/ παραμονή σε μία χώρα που κατατάσσεται σε αυτές όπου έχουν καταγραφεί κρούσματα.
Αυτό που απορρίπτουν οι αρχές προστασίας δεδομένων είναι η συστηματική και γενικευμένη συλλογή δεδομένων από όλους τους εργαζόμενους και ιδίως η διείσδυση στην ιδιωτική ζωή τους μέσω π.χ. ερωτημάτων που αφορούν την ιδιωτική φύση ενός ταξιδιού. Ταυτόχρονα οι αρχές προστασίας συμπίπτουν στη διαπίστωση ότι πρέπει να υποδειχθεί στους εργαζόμενους η αναγκαιότητα, αν όχι η υποχρέωσή τους, να ενημερώνουν τον εργοδότη π.χ. για τυχόν αδιαθεσία ασθένεια, τυχόν παραμονή ή τον σκοπό τους να ταξιδέψουν σε περιοχές εκτεθειμένες στον ιό.
Η αρχής της ελαχιστοποίησης / αναλογικότητας
Η νομοθεσία για την προστασία προσωπικών δεδομένων δεν είναι εμπόδιο για την προστασία της δημόσιας υγείας. Ωστόσο, εξακολουθεί να ισχύει επιβάλλοντας την τήρηση της αρχής της ελαχιστοποίησης (αναλογικότητας) ως προς το είδος των δεδομένων και την έκταση της συλλογής, διάδοσης ή/και κοινοποίησής τους. Δεν είναι αποδεκτή η συλλογή περισσότερων δεδομένων από αυτά που απαιτούνται για την προστασία και την πρόληψη. Προφανώς βέβαια λόγω της γεωμετρικής, αν όχι εκθετικής, αύξησης /διάδοσης των κρουσμάτων και της κήρυξης πανδημίας από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας θα πρέπει να επανεξετάζονται διαρκώς οι προϋποθέσεις, οι συνθήκες, οι όροι και τα όρια της συλλογής και επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων.
Ανεξαρτήτως όμως των επιτακτικών συνθηκών πρέπει να τηρείται η υποχρέωση της εμπιστευτικότητας και της ασφάλειας των δεδομένων μέσω τεχνικών και οργανωτικών μέτρων και να αποφεύγεται τυχόν στιγματισμός των προσώπων. Η νομοθεσία επιβάλλει, επίσης, τη δέσμευση από την αρχή του σκοπού: τα δεδομένα αυτά επιτρέπεται να χρησιμοποιηθούν μόνο για τον σκοπό και στο πλαίσιο της καταπολέμησης των συνεπειών και της πρόληψης της διάδοσης του κορωνοϊού και όχι για άλλους σκοπούς.
Η εισαγωγή ειδικής νομοθεσίας
Σε ορισμένες χώρες, όπως η Ιταλία, εισάγεται ειδική νομοθεσία, ώστε να καθοριστούν εγγύτερα προϋποθέσεις, όροι και όρια επεξεργασίας. Είναι αξιοσημείωτο ότι η πρόσφατη ΠΝΠ 64/14.03.20 (Κατεπείγοντα μέτρα αντιμετώπισης της ανάγκης περιορισμού της διασποράς του κορωνοϊού COVID-19) περιλαμβάνει ειδικές ρυθμίσεις για τη διαβίβαση/ κοινοποίηση δεδομένων από τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας (Ε.Ο.Δ.Υ.) προς τη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας. Το άρθρο 5 της ΠΝΠ προσδιορίζει ρητά τις κατηγορίες προσωπικών δεδομένων που επιτρέπεται να κοινοποιούνται, τεχνικά και οργανωτικά μέτρα ασφάλειας των δεδομένων και περιλαμβάνει πρόβλεψη του διαστήματος τήρησης των εν λόγω δεδομένων.
Η διαφύλαξη της ζωής και της ελευθερίας
Ο αδιαμφισβήτητα πολύ μεγάλος κίνδυνος για την υγεία του πληθυσμού, την εύρυθμη λειτουργία του συστήματος υγείας, την αρμονική κοινωνική συνύπαρξη και την οικονομία της χώρας πρέπει να αντιμετωπιστεί με ταχύτητα και αποτελεσματικότητα. Στα δημοκρατικά καθεστώτα η υπεύθυνη Πολιτεία καλείται να ανταποκριθεί στις έκτακτες ανάγκες και συνθήκες διαφυλάττοντας τη ζωή αλλά και τον πυρήνα της δημοκρατίας, την ελευθερία. Δεν πρέπει να αποτελέσει η πανδημία την θρυαλλίδα νέων μορφών κρατικού ή/και κοινωνικού ελέγχου ή μίας γενικευμένης εισβολής στην ιδιωτική ζωή των ανθρώπων.
Η συμμόρφωση των πολιτών με βάση την ατομική ευθύνη κι όχι την έξωθεν επιβολή δεν αποτρέπει μόνο την εξάπλωση του κορωνοϊού αλλά – σε τελευταία ανάλυση – προστατεύει και τις ατομικές ελευθερίες.
Λίλιαν Μήτρου
Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αιγαίου
