Ι. Εισαγωγή
Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αλλάζει ήδη τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνουμε, εργαζόμαστε και ζούμε και η εκπαίδευση επηρεάζεται από αυτή την εξέλιξη.[1] H εισαγωγή εφαρμογών της ΤΝ στον χώρο της εκπαίδευσης ηχεί για μερικούς ως ευλογία και για άλλους ως κατάρα. Οι προβληματισμοί είναι έντονοι κυρίως λόγω του γεγονότος ότι εμπλέκονται (και) ανήλικοί, των οποίων η προσωπικότητα διαπλάθεται στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Ως εκ τούτου, οι πειραματισμοί[2] θα πρέπει να γίνονται με φειδώ και πολλή προσοχή, γιατί η όποια βλάβη θα μπορούσε να είναι μη αναστρέψιμη. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να απαγορεύσουμε την εισαγωγή εργαλείων ΤΝ στον χώρο της εκπαίδευσης, αλλά ότι πρέπει να οριοθετήσουμε την εφαρμογή τους. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζεται το νομοθετικό πλαίσιο της ΤΝ στον χώρο της εκπαίδευσης, ερευνάται η συνταγματική βάση του δικαιώματος στην ψηφιακή παιδεία, αναλύονται διάφορες περιπτώσεις χρήσης της ΤΝ και συζητείται ο σχετικός προβληματισμός. Στο τέλος, διατυπώνονται κάποιες προτάσεις και τα τελικά συμπεράσματα.
ΙΙ. Νομοθετικό και γνωμοδοτικό πλαίσιο
Ειδικό νομοθετικό καθεστώς για τη χρήση της ΤΝ στην εκπαίδευση δεν υπάρχει.
Μπορούν να συναχθούν κάποιες βασικές θέσεις από το ίδιο το ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο, το κείμενο του Συντάγματος, τον Κανονισμό 1689/2024 για την ΤΝ και τον ν. 4961/2022 για τις αναδυόμενες τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, την ενίσχυση της ψηφιακής διακυβέρνησης και άλλες διατάξεις. Παράλληλα καθοδήγηση δίνει η γνωμοδότηση της Επιτροπής Υψηλού Επιπέδου για την τεχνητή νοημοσύνη.
Α. To ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο
α) Άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ
Σύμφωνα με το εν λόγω άρθρο «Ουδείς δύναται να στερηθή του δικαιώματος όπως εκπαιδευθή. Παν Κράτος εν τη ασκήσει των αναλαμβανομένων αυτού καθηκόντων επί του πεδίου της μορφώσεως και της εκπαιδεύσεως θα σέβεται το δικαίωμα των γονέων όπως εξασφαλίζωσι την μόρφωσιν και εκπαίδευσιν ταύτην συμφώνως προς τας ιδίας αυτών θρησκευτικάς και φιλοσοφικάς πεποιθήσεις.» Η αρνητική διατύπωση (ουδείς δύναται να στερηθεί) αντί της αρχικώς προτεινόμενης (καθένας έχει δικαίωμα στην εκπαίδευση) ερμηνεύεται διττώς. Κατά πρώτον, το σημαντικότερο είναι η αποτελεσματική πρόσβαση στο εκπαιδευτικό σύστημα που προσφέρει το κράτος.[3] Κατά δεύτερον, δεν υφίσταται υποχρέωση του κράτους να προβαίνει είτε στη λήψη αποτελεσματικών μέσων, προκειμένου τα πρόσωπα να λαμβάνουν την εκπαίδευση της επιλογής τους και να διαμορφώνουν εξ ιδίων τα εκπαιδευτικά συστήματα, είτε στην επιχορήγηση της ιδιωτικής εκπαίδευσης.[4] Δεν υπάρχει υποχρέωση για το κράτος να παρέχει επιλεκτική εκπαίδευση.[5] Εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του κράτους.[6] Από τη νομολογία του ΕΔΔΑ προκύπτει η ανάγκη πλουραλισμού[7] στην εκπαίδευση, κάτι που συνεπάγεται ότι τα συστήματα ΤΝ στην εκπαίδευση πρέπει να προάγουν τον πλουραλισμό. Ο πλουραλισμός συνδέεται τόσο με τα μέσα διδασκαλίας (π.χ. εργαλεία ΤΝ) όσο και με το αντικείμενο διδασκαλίας (πολυπολιτισμικότητα).
β) Άρθρο 14 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ
Σύμφωνα με το άρθρο 14 του Χάρτη, όλοι έχουν δικαίωμα στην εκπαίδευση και την πρόσβαση στην επαγγελματική και συνεχή κατάρτιση. Tο δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει την ευχέρεια δωρεάν παρακολούθησης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Η διατύπωση του άρθρου 14 επεκτείνει την εμβέλεια του δικαιώματος στην εκπαίδευση από την αντίστοιχη διάταξη της ΕΣΔΑ, κατοχυρώνοντάς -μεταξύ άλλων- την πρόσβαση στην επαγγελματική και συνεχή κατάρτιση και την ευχέρεια δωρεάν παρακολούθησης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης.[8] Ως εκπαίδευση νοούνται «οι πράξεις ή οι διαδικασίες με τις οποίες μεταδίδονται ή αποκτώνται, μεταξύ άλλων, πληροφορίες, γνώσεις, αντιλήψεις, νοοτροπίες, αξίες, δεξιότητες, ικανότητες ή συμπεριφορές».[9] Η συνεχής κατάρτιση συμπεριλαμβάνει σε ένα σύγχρονο ψηφιακό κράτος την ψηφιακή εκπαίδευση, καθώς οι προδιαγραφές του σύγχρονου ψηφιακού κράτους προϋποθέτουν την ψηφιακή εκπαίδευση των ατόμων.
B. To συνταγματικό πλαίσιο
Το άρθρο 5Α παρ. 2 Σ κατοχυρώνει τη συμμετοχή στην κοινωνία της πληροφορίας.[10] Πρόκειται για μια προσπάθεια του αναθεωρητικού νομοθέτη να αγκαλιάσει την ψηφιακή εποχή διευκολύνοντας την πρόσβαση στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά.[11]
To άρθρο 16 Σ κατοχυρώνει την ελευθερία της τέχνης και της επιστήμης, ορίζοντας στην παράγραφο 1 ότι η τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες και η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του κράτους. Η εν λόγω διάταξη θα μπορούσε να ερμηνευθεί ότι η ελευθερία της έρευνας ενισχύεται μέσω της ορθής χρήσης της τεχνολογίας (π.χ. η έρευνα για ανίατες ασθένειες υποβοηθείται μέσω της ΤΝ), η διδασκαλία θα μπορούσε να ενισχυθεί με εργαλεία ΤΝ και η τέχνη θα μπορούσε να εξυψωθεί με σχετικές εφαρμογές, π.χ. αυτές που αναμειγνύουν περισσότερα καλλιτεχνικά ρεύματα σε ένα έργο.
To άρθρο 16 παρ. 2 Σ διακηρύσσει ότι η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους. Ο συντακτικός νομοθέτης περιορίζεται σε μια γενική στοχοθέτηση, καταλείποντας στον κοινό νομοθέτη τη διακριτική ευχέρεια επιλογής των μέσων παροχής εκπαίδευσης.[12] Εναπόκειται στον κοινό νομοθέτη εάν θα ορίσει ως μέθοδο διδασκαλίας αυτήν που παρέχεται με ηλεκτρονικά μέσα και με τη συνδρομή εργαλείων ΤΝ, εάν θα εισαγάγει τεχνολογικά εργαλεία, ή εάν θα περιορίσει την εκπαίδευση στη συμβατική εκπαίδευση.
Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί το εξής: Στο σύγχρονο ψηφιακό κράτος το δικαίωμα στην παιδεία οφείλει να εμπεριέχει και την ψηφιακή εκπαίδευση. Θα ήταν παράλογο να λαμβάνει χώρα ψηφιοποίηση των υπηρεσιών του κράτους και να μην υπάρχει η απαιτούμενη εκπαίδευση των ατόμων. Στην περίπτωση αυτή, η ψηφιοποίηση χωρίς την απαιτούμενη εκπαίδευση θα ήταν αντισυνταγματική, καθώς θα οδηγούσε σε ψηφιακό διχασμό, ανάμεσα σε αυτούς που έχουν την δυνατότητα να εκπαιδευτούν με δικά τους μέσα και εκείνους που αδυνατούν, με αποτέλεσμα να τους εμποδίζεται ή να δυσχεραίνεται η πρόσβαση στις κρατικές υπηρεσίες. Ως εκ τούτου, το δικαίωμα στην ψηφιακή εκπαίδευση συνάγεται από το άρθρο 16 παρ. 2 σε συνδυασμό και με το άρθρο 5Α Σ, αναφορικά με την πρόσβαση στην κοινωνία της πληροφορίας και τη συνεπακόλουθη αποφυγή του «ψηφιακού χάσματος»[13]. Η τεχνολογική ένδεια για λόγους εκπαίδευσης[14] θα ήταν αντίθετη με το δικαίωμα στην ψηφιακή παιδεία. Αντισυνταγματική θα ήταν, όμως, και η κακή χρήση των εργαλείων ΤΝ στην εκπαίδευση, αν αυτά εμποδίζουν συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες από την πρόσβαση σε εκπαιδευτικά ιδρύματα που θα τους οδηγούσε στην πνευματική, επαγγελματική, οικονομική και κοινωνική τους ανέλιξη.
Περαιτέρω, στην ίδια παράγραφο 2 του άρθρου 16 Σ ορίζεται ότι η παιδεία έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Eλλήνων. Από τη διάταξη αυτή θα μπορούσε να συναχθεί ότι η ηθική και πνευματική αγωγή των Ελλήνων θα μπορούσε να επιτευχθεί και μέσω της ηθικής χρήσης της τεχνολογίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ηθικής χρήσης της τεχνολογίας είναι η απαγόρευση της λογοκλοπής και ο επακριβής έλεγχος ομοιότητας κειμένων, μέσω εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης. Ηθική χρήση της τεχνολογίας υπάρχει όταν η τεχνολογία είναι σχεδιασμένη κατά τρόπο που προωθεί τους χρήστες της σε ηθικές πράξεις και δεν τους εξωθεί σε εγκληματικές ενέργειες (όπως τείνουν να κάνουν μερικά εθιστικά διαδικτυακά παιχνίδια).
Από το άρθρο 16 παρ. 4 Σ προκύπτει το δικαίωμα στην γενική δωρεάν εκπαίδευση. Η υποχρέωση αυτή αντιστοιχεί στο κοινωνικό δικαίωμα των μαθητών και φοιτητών για παροχή δωρεάν εκπαίδευσης, το οποίο συμβαδίζει με το δικαίωμα στην ελευθερία εκπαίδευσης.[15] Το εν λόγω δικαίωμα αποτελεί το αρχαιότερο κοινωνικό δικαίωμα στο ελληνικό συνταγματικό δίκαιο, καθώς κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά στο Σύνταγμα του 1864. Η παροχή ψηφιακής παιδείας φαίνεται εκ πρώτης όψεως να έρχεται σε ένταση με την κρατική υποχρέωση δωρεάν εκπαίδευσης, δεδομένου ότι δεν είναι δυνατόν όλοι οι μαθητές και οι φοιτητές να διαθέτουν σύγχρονα ψηφιακά εργαλεία εκπαίδευσης. Η κοινωνική πραγματικότητα, ωστόσο, διασκεδάζει σε μεγάλο ποσοστό τις όποιες ανησυχίες, δεδομένου ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των νέων είναι χρήστες ή κάτοχοι κατάλληλων συσκευών[16] για την εκπαίδευση με εργαλεία ΤΝ. Συμπληρωματικά μέτρα για την παροχή τέτοιων συσκευών σε ευπαθείς ομάδες και η δωρεάν διάθεση τεχνολογικών εργαλείων εκπαίδευσης αναχαιτίζουν περαιτέρω τον κίνδυνο αποκλεισμού ευπαθών κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων.[17] Και τούτο, καθώς το δικαίωμα στη δωρεάν παιδεία δεν καταλαμβάνει μόνο την υποχρεωτική κατά το Σύνταγμα δωρεάν παροχή της από τα κρατικά εκπαιδευτήρια, αλλά και το δικαίωμα των εκπαιδευόμενων που έχουν ανάγκη από βοήθεια να ενισχύονται οικονομικά.[18]
Γ. Ο Κανονισμός 1689/2024 για την ΤΝ (AI Act)
Η σημασία της ΤΝ στον τομέα της εκπαίδευσης τονίζεται ήδη στο Προοίμιο του Κανονισμού. Σύμφωνα με την αιτιολογική σκέψη 4, «Η ΤΝ είναι ένα ταχέως εξελισσόμενο σύνολο τεχνολογιών που συμβάλλει στην επίτευξη πολλών και ποικίλων οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών οφελών σε ολόκληρο το φάσμα των κλάδων της οικονομίας και των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Με τη βελτίωση της πρόβλεψης, τη βελτιστοποίηση των λειτουργιών και της κατανομής των πόρων, καθώς και την εξατομίκευση των ψηφιακών λύσεων που διατίθενται σε άτομα και οργανισμούς, η χρήση ΤΝ μπορεί να παράσχει βασικά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στις επιχειρήσεις και να στηρίξει κοινωνικά και περιβαλλοντικά επωφελή αποτελέσματα, για παράδειγμα όσον αφορά […] την εκπαίδευση και κατάρτιση».
Σύμφωνα με την αιτιολογική σκέψη 56, «Η εφαρμογή συστημάτων ΤΝ στην εκπαίδευση είναι σημαντική για την προαγωγή της ψηφιακής εκπαίδευσης και κατάρτισης υψηλής ποιότητας, καθώς και για να δίνεται σε όλους τους εκπαιδευόμενους και τους εκπαιδευτικούς η δυνατότητα να αποκτούν και να μοιράζονται τις απαραίτητες ψηφιακές δεξιότητες και ικανότητες, συμπεριλαμβανομένου του γραμματισμού στα μέσα επικοινωνίας και της κριτικής σκέψης, ώστε να συμμετέχουν ενεργά στην οικονομία, την κοινωνία και τις δημοκρατικές διαδικασίες.» Ο Κανονισμός ορίζει ότι τα συστήματα ΤΝ που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση ή την επαγγελματική κατάρτιση είναι υψηλού κινδύνου. Ενδεικτικά αναφέρει ότι τα συστήματα ΤΝ που χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό της πρόσβασης ή της εισαγωγής, για την τοποθέτηση προσώπων σε ιδρύματα ή προγράμματα εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης όλων των βαθμίδων, για την αξιολόγηση των μαθησιακών αποτελεσμάτων προσώπων, για την εκτίμηση του κατάλληλου επιπέδου εκπαίδευσης για ένα άτομο και για την άσκηση ουσιώδους επιρροής στο επίπεδο εκπαίδευσης και κατάρτισης που θα λάβει ή στο οποίο θα μπορεί να έχει πρόσβαση ένα άτομο ή για την παρακολούθηση και τον εντοπισμό απαγορευμένης συμπεριφοράς σπουδαστών κατά τη διάρκεια εξετάσεων, θα πρέπει να ταξινομούνται ως συστήματα ΤΝ υψηλού κινδύνου, δεδομένου ότι μπορούν να καθορίσουν την εκπαιδευτική και επαγγελματική πορεία της ζωής ενός προσώπου και, ως εκ τούτου, να επηρεάσουν την ικανότητά του να εξασφαλίσει τα μέσα βιοπορισμού του. Σύμφωνα με τον Κανονισμό, ο εσφαλμένος σχεδιασμός και η κακή χρήση των συστημάτων δύναται να καταστήσει τα συστήματα ως ιδιαίτερα παρεμβατικά και να παραβιάζουν το δικαίωμα στην εκπαίδευση και στην κατάρτιση, καθώς και το δικαίωμα σε μεταχείριση χωρίς διακρίσεις. Έτσι μπορεί να διαιωνίζουν ιστορικές νοοτροπίες διακρίσεων, για παράδειγμα εις βάρος γυναικών, ορισμένων ηλικιακών ομάδων, ατόμων με αναπηρία ή ατόμων συγκεκριμένης φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής ή γενετήσιου προσανατολισμού.
Η αιτιολογική σκέψη 96 τονίζει τη σημασία εκπόνησης μελέτης επιπτώσεων της εισαγωγής της ΤΝ στην εκπαίδευση. Στόχος της εκτίμησης επιπτώσεων στα θεμελιώδη δικαιώματα είναι να εντοπίσει ο φορέας εφαρμογής τους συγκεκριμένους κινδύνους για τα δικαιώματα των ατόμων ή των ομάδων ατόμων που ενδέχεται να επηρεαστούν και να προσδιορίσει τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε περίπτωση επέλευσης των εν λόγω κινδύνων. Η εκτίμηση επιπτώσεων θα πρέπει να πραγματοποιείται πριν από την ανάπτυξη του συστήματος ΤΝ υψηλού κινδύνου και θα πρέπει να επικαιροποιείται όταν ο φορέας εφαρμογής θεωρεί ότι οποιοσδήποτε από τους σχετικούς παράγοντες έχει αλλάξει. Προβληματική αναφύεται για το ποιος εκτιμά τον κίνδυνο, ποιος δηλαδή εκτιμά τι είναι επικίνδυνο. Η εκτίμηση επιπτώσεων θα πρέπει να προσδιορίζει τις σχετικές διαδικασίες του φορέα εφαρμογής στις οποίες θα χρησιμοποιείται το σύστημα ΤΝ υψηλού κινδύνου σύμφωνα με τον επιδιωκόμενο σκοπό του και θα πρέπει να περιλαμβάνει περιγραφή της χρονικής περιόδου και της συχνότητας με την οποία προορίζεται να χρησιμοποιηθεί το σύστημα, καθώς και συγκεκριμένων κατηγοριών φυσικών προσώπων και ομάδων που είναι πιθανό να επηρεαστούν στο εκάστοτε πλαίσιο χρήσης. Η εκτίμηση θα πρέπει επίσης να περιλαμβάνει τον προσδιορισμό συγκεκριμένων κινδύνων βλάβης που είναι πιθανό να έχουν αντίκτυπο στα θεμελιώδη δικαιώματα των εν λόγω προσώπων ή ομάδων. Κατά τη διενέργεια της εκτίμησης, ο φορέας εφαρμογής θα πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν πληροφορίες που είναι σημαντικές για την κατάλληλη εκτίμηση των επιπτώσεων, μεταξύ άλλων και πληροφορίες που παρέχονται από τον πάροχο του συστήματος ΤΝ υψηλού κινδύνου στις οδηγίες χρήσης. Υπό το πρίσμα των κινδύνων που εντοπίζονται, οι φορείς εφαρμογής θα πρέπει να καθορίζουν τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται σε περίπτωση επέλευσης των εν λόγω κινδύνων, στα οποία περιλαμβάνονται, για παράδειγμα, ρυθμίσεις διακυβέρνησης στο εκάστοτε πλαίσιο χρήσης, όπως ρυθμίσεις για ανθρώπινη εποπτεία σύμφωνα με τις οδηγίες χρήσης, ή χειρισμός καταγγελιών και διαδικασίες προσφυγής, καθώς θα μπορούσαν να συμβάλουν καθοριστικά στον μετριασμό των κινδύνων για τα θεμελιώδη δικαιώματα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις χρήσης. Μετά τη διενέργεια της εκτίμησης επιπτώσεων, ο φορέας εφαρμογής θα πρέπει να ενημερώνει τη σχετική αρχή εποπτείας της αγοράς. Κατά περίπτωση, για τη συλλογή σχετικών πληροφοριών που είναι αναγκαίες για τη διενέργεια της εκτίμησης επιπτώσεων, οι φορείς εφαρμογής συστημάτων ΤΝ υψηλού κινδύνου, ιδίως όταν τα συστήματα ΤΝ χρησιμοποιούνται στον δημόσιο τομέα, θα μπορούσαν να εξασφαλίζουν τη συμμετοχή των σχετικών εμπλεκομένων, συμπεριλαμβανομένων των εκπροσώπων ομάδων ατόμων που ενδέχεται να επηρεαστούν από το σύστημα ΤΝ και ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων, κατά τη διενέργεια εκτιμήσεων επιπτώσεων και τον σχεδιασμό μέτρων που πρέπει να ληφθούν σε περίπτωση επέλευσης των κινδύνων. Η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Τεχνητής Νοημοσύνης (Υπηρεσία ΤΝ) θα πρέπει να αναπτύξει υπόδειγμα ερωτηματολογίου προκειμένου να διευκολύνεται η συμμόρφωση και να μειωθεί ο διοικητικός φόρτος για τους φορείς εφαρμογής.
Ο Κανονισμός ΤΝ διακρίνει τους κίνδυνους σε τέσσερις βασικές κατηγορίες. Τα συστήματα ΤΝ που παρουσιάζουν περιορισμένο μόνο κίνδυνο θα υπόκεινται σε πολύ ήπιες υποχρεώσεις διαφάνειας, ενώ τα συστήματα ΤΝ υψηλού κινδύνου θα αδειοδοτούνται, αλλά θα υπόκεινται σε ένα σύνολο απαιτήσεων και υποχρεώσεων για την απόκτηση πρόσβασης στην αγορά της ΕΕ. Συστήματα ΤΝ, όπως για παράδειγμα η γνωσιακή συμπεριφορική χειραγώγηση και η κοινωνική βαθμολόγηση, θα απαγορευθούν από την ΕΕ, επειδή η επικινδυνότητά τους θεωρείται απαράδεκτη. Σύμφωνα με το άρθρο 5, ο Kανονισμός απαγορεύει ορισμένες εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης που απειλούν τα δικαιώματα των ατόμων. Πρόκειται για μια συμφωνία μη αποδοχής επικίνδυνων συστημάτων. Στον χώρο της εκπαίδευσης δεν επιτρέπεται η εξαγωγή συμπερασμάτων για συναισθήματα εκτός από ιατρικούς λόγους ή λόγους ασφαλείας. Αυτό συνεπάγεται ότι δεν επιτρέπεται η μέτρηση των συναισθημάτων των εκπαιδευόμενων κατά τη διάρκεια μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας. Όταν λ.χ. οι εκπαιδευόμενοι διαγωνίζονται δεν επιτρέπεται να καταγράφονται τα συναισθήματά τους και να εξάγονται συμπεράσματα για αυτούς.
Υπό αυστηρές προϋποθέσεις επιτρέπονται πράξεις που επισείουν υψηλό κίνδυνο, κατά το άρθρο 6 επ.. Τα συστήματα αυτά χρήζουν μελέτης εκτίμησης αντικτύπου. Ο Κανονισμός θεσπίζει σαφείς υποχρεώσεις για συστήματα τεχνητής νοημοσύνης υψηλού κινδύνου (λόγω της σημαντικής δυνητικής βλάβης που μπορεί να προκαλέσουν στην υγεία, την ασφάλεια, τα θεμελιώδη δικαιώματα, το περιβάλλον, τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου). Τα συστήματα αυτά πρέπει να αξιολογούν και να μειώνουν τους κινδύνους, να τηρούν αρχεία καταγραφής χρήσης, να είναι διαφανή και ακριβή και να εξασφαλίζουν την ανθρώπινη εποπτεία. Οι χρήστες θα έχουν το δικαίωμα να υποβάλλουν καταγγελίες σχετικά με τα συστήματα και να λαμβάνουν εξηγήσεις σχετικά με τις αποφάσεις που βασίζονται σε συστήματα υψηλού κινδύνου και επηρεάζουν τα δικαιώματά τους. Η ρύθμιση του υψηλού κινδύνου έλκει την καταγωγή της από την ασφάλεια των σχετικών προϊόντων. Πράξεις υψηλού κινδύνου στον χώρο της εκπαίδευσης είναι σύμφωνα με το άρθρο 6 παρ. γ, ο καθορισμός πρόσβασης, εισαγωγής ή ανάθεσης εκπαιδευτικής και επαγγελματικής κατάρτισης σε όλα τα επίπεδα, αξιολόγηση μαθησιακών αποτελεσμάτων και του κατάλληλου επιπέδου εκπαίδευσης, η παρακολούθηση και ο εντοπισμός απαγορευμένης συμπεριφοράς των μαθητών κατά τη διάρκεια των εξετάσεων. Αυτό δεν συνεπάγεται ότι οι εκπαιδευόμενοι δεν μπορούν να αξιολογούνται και να εκπαιδεύονται με τεχνικά μέσα, αλλά όταν αυτό συμβαίνει πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα για την προστασία των δικαιωμάτων τους.
Σύμφωνα με το Παράρτημα ΙΙΙ, Συστήματα ΤΝ υψηλού κινδύνου που αναφέρονται στο άρθρο 6 παράγραφος 2 είναι τα:
α) συστήματα ΤΝ που προορίζονται να χρησιμοποιηθούν για τον καθορισμό της πρόσβασης ή της εισαγωγής ή για την τοποθέτηση φυσικών προσώπων σε ιδρύματα εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης όλων των βαθμίδων·
β) συστήματα ΤΝ που προορίζονται να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση μαθησιακών αποτελεσμάτων, μεταξύ άλλων όταν τα αποτελέσματα αυτά χρησιμοποιούνται για την καθοδήγηση της μαθησιακής διαδικασίας φυσικών προσώπων σε ιδρύματα εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης όλων των βαθμίδων·
γ) συστήματα ΤΝ που προορίζονται να χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση του κατάλληλου επιπέδου εκπαίδευσης το οποίο θα λάβει ή στο οποίο θα μπορεί να έχει πρόσβαση άτομο, στο πλαίσιο ή εντός ιδρυμάτων εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης όλων των βαθμίδων·
δ) συστήματα ΤΝ που προορίζονται να χρησιμοποιηθούν για την παρακολούθηση και τον εντοπισμό απαγορευμένης συμπεριφοράς σπουδαστών κατά τη διάρκεια εξετάσεων στο πλαίσιο ή εντός ιδρυμάτων εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης όλων των βαθμίδων.
Δ. Ο ν. 4961/2022
Σύμφωνα με το άρθρο 4 παρ. 1 του ν. 4961/2022: Οι φορείς του δημόσιου τομέα κατά την έννοια της περ. α΄ της παρ. 1 του άρθρου 14 του ν. 4270/2014 (Α΄143) δύνανται, κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων τους, να χρησιμοποιούν συστήματα τεχνητής νοημοσύνης για τη διαδικασία λήψης ή την υποστήριξη της διαδικασίας λήψης μιας απόφασης ή την έκδοση πράξης, οι οποίες επηρεάζουν τα δικαιώματα ενός φυσικού ή νομικού προσώπου, μόνον εφόσον η χρήση αυτή προβλέπεται ρητά σε ειδική διάταξη νόμου που περιλαμβάνει κατάλληλες εγγυήσεις για την προστασία των δικαιωμάτων αυτών. Επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 5 παρ. 1 του ν. 4961/2022: Κάθε φορέας του δημόσιου τομέα που χρησιμοποιεί σύστημα τεχνητής νοημοσύνης της παρ. 1 του άρθρου 4, πριν από την έναρξη λειτουργίας του συστήματος, εκπονεί αλγοριθμική εκτίμηση αντικτύπου. Από τον εν λόγω νόμο συνάγεται ότι τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δύνανται να χρησιμοποιήσουν συστήματα ΤΝ για τη διαδικασία λήψεως αποφάσεων.
Ε. Η Πρόταση της Συμβουλευτικής Επιτροπής Υψηλού Επιπέδου για την ΤΝ
Η Επιτροπή προτείνει την ανάπτυξη μιας κεντρικής εκπαιδευτικής πλατφόρμας ΤΝ η οποία θα υποστηρίζει τη διδασκαλία, τη μάθηση και τη διαδικτυακή συνεργασία και θα φιλοξενεί διαγωνισμούς στον τομέα της ΤΝ. Συστήνει την παροχή εκπαιδευτικού υλικού σχετικού με την ΤΝ μέσω μιας κεντρικής διαδικτυακής πλατφόρμας. Η πλατφόρμα θα λειτουργεί ως ένας κοινός εικονικός χώρος, όπου θα μπορεί να αναπτύσσεται εκπαιδευτικό υλικό από ομάδες εξειδικευμένες στην ΤΝ, προερχόμενες από την ακαδημαϊκή κοινότητα και τη βιομηχανία. Οι δημιουργοί περιεχομένου θα προσκαλούνται να παράγουν σχετικό υλικό και θα αμείβονται με βάση τη χρήση του. Σκοπός είναι να προαχθεί η δημιουργία ενός δυναμικού και βιώσιμου οικοσυστήματος για την εκπαίδευση στην ΤΝ, όπου η συνεισφορά ανταμείβεται και η συνεχής βελτίωση ενθαρρύνεται. Το εκπαιδευτικό υλικό θα υποβάλλεται σε αυστηρή διαδικασία αξιολόγησης για να διατηρείται ένα υψηλό επίπεδο ποιότητας και εκπαιδευτικής αξίας. Οι εκπαιδευτικοί θα έχουν τη δυνατότητα να επιλέγουν υλικό που σχετίζεται με τη διδασκαλία τους και το ακροατήριό τους, ενώ κάθε άτομο ξεχωριστά θα μπορεί να παρακολουθεί εξατομικευμένες σπουδές για να κατακτήσει νέες περιοχές γνώσης και να αναζητήσει στήριξη, ώστε να αναπληρώσει τυχόν κενά γνώσης. Η ίδια πλατφόρμα θα μπορεί να φιλοξενεί διαγωνισμούς και hackathons (μαραθωνίους ανάπτυξης εφαρμογών), προσφέροντας έναν εικονικό χώρο συνεργασίας. Αυτές οι δραστηριότητες θα μπορούσαν να δομούνται γύρω από συγκεκριμένα θέματα ή προκλήσεις, ενθαρρύνοντας τους συμμετέχοντες να αναπτύσσουν καινοτόμες λύσεις χρησιμοποιώντας εφαρμογές ΤΝ. Η πλατφόρμα θα διευκολύνει την υποβολή και αξιολόγηση έργων, θα παρέχει πρόσβαση σε εργαλεία και σχετικά σύνολα δεδομένων και θα επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ των ομάδων και μεντόρων. Με τη φιλοξενία διαγωνισμών και hackathons, η πλατφόρμα θα ενθαρρύνει τη δημιουργία μιας κοινότητας από μαθητές και ερευνητές, θα ενισχύσει την πρακτική μάθηση και θα εμπνεύσει τη δημιουργικότητα και την καινοτομία στο πεδίο της ΤΝ, καθώς και σε άλλους τομείς. Τέλος, η ίδια υποδομή θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, καθώς και για τη διά βίου εκπαίδευση.
ΙΙΙ. Περιπτωσιολογία
Α. Διεξαγωγή Εξετάσεων
Το μέλλον της εξεταστικής διαδικασίας προοιωνίζεται αυτοματοποιημένο. Προβλέπεται ότι σε λίγα χρόνια οι υποψήφιοι για τις πανελλαδικές εξετάσεις θα προσέρχοναι στα εξεταστικά κέντρα, θα εξετάζονται σε ειδικούς υπολογιστές, θα απαντούν σε τυποποιημένες ερωτήσεις που δεν θα απαιτούν την ανάπτυξη κειμένου και με το τέλος της εξεταστικής διαδικασίας θα λαμβάνουν τον βαθμό τους. Τις επόμενες μέρες θα δηλώνουν τις σχολές της προτίμησής τους και στη συνέχεια θα λαμβάνουν μήνυμα αναφορικά με τη σχολή εισαγωγής τους. Σε ένα επόμενο στάδιο η εξέταση θα είναι εξ αποστάσεως από το σπίτι του εξεταζόμενου,[19] ο οποίος θα πρέπει να εγκαταστήσει ειδικό λογισμικό παρακολούθησης στον υπολογιστή του ή στον υπολογιστή που θα του χορηγεί-δανείζει ο φορέας εξέτασης για τη συμμετοχή του στις εξετάσεις. Το σχετικό λογισμικό θα ελέγχει τον χώρο της εξέτασης, θα διασφαλίζει την απουσία τρίτου στον χώρο της εξέτασης, θα σκανάρει τον υπολογιστή του εξεταζόμενου, θα απενεργοποιεί κάθε ύποπτο λογισμικό και κάθε μέσο επικοινωνίας και θα παρακολουθεί τις κινήσεις.
Η σχετική διαδικασία επισείει δύο κινδύνους. Πρώτον, περιορίζεται η αναλυτική γραφή από τους εξεταζόμενους, καθώς οφείλουν να απαντήσουν σε ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών. Κίνδυνοι σημειώνονται και για τον περιορισμό της κριτικής σκέψης μέσω της επιλογής προκαθορισμένης απάντησης. Δεύτερον, ελλοχεύει ο κίνδυνος της υπέρμετρης παρακολούθησης του εξεταζόμενου. Ο πρώτος κίνδυνος μπορεί να αποσοβηθεί με την υποβολή ερωτήσεων που απαιτούν αναλυτική σκέψη, έστω και αν αυτές συνδέονται με την καθυστέρηση της διόρθωσης. Περαιτέρω, υπάρχουν ήδη λογισμικά που μπορούν να αξιολογήσουν και τον γραπτό λόγο. Θα μπορούσε, επίσης, να υποστηριχθεί ότι η κριτική σκέψη δεν περιορίζεται όταν οι ερωτήσεις ενέχουν μια κριτική αξιολόγηση, απλώς στην περίπτωση αυτή αυξάνεται η πιθανότητα παραπλάνησης του εξεταζομένου. Ο δεύτερος κίνδυνος θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με τη λήψη τεχνικών και οργανωτικών μέτρων για την ασφάλεια της επεξεργασίας των δεδομένων.
Β. Αξιολόγηση υποψηφιοτήτων φοιτητών
Η ένταξη στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα πρέπει να απαιτεί την αξιολόγηση των υποψηφιοτήτων σφαιρικά. Δεν είναι ορθό να αρκεί μόνο ο βαθμός εισαγωγής στις εισαγωγικές εξετάσεις, αλλά θα ήταν καλό να συνυπολογίζονται και άλλες παράμετροι, όπως λ.χ., η κοινωνική δράση, οι δεξιότητες, η προσωπικότητα του υποψηφίου κ.λπ.. Ο αυτοματοποιημένος υπολογισμός όλων αυτών των παραμέτρων περιορίζει τον κίνδυνο να υπεισέλθουν κριτήρια ρουσφετολογίας και νεποτισμού και εξασφαλίζει το αδιάβλητο της εξεταστικής διαδικασίας. Ωστόσο, δεν είναι πάντοτε εύκολο να αξιολογήσει ο αλγόριθμος τις δεξιότητες του υποψηφίου. Πώς θα αξιολογηθεί η ομαδικότητα, η ειλικρίνεια, η διάθεση συνεργασίας κ.ο.κ.; Το ασφαλέστερο είναι να αξιολογούνται μόνο μετρήσιμα κριτήρια, όπως ο βαθμός εισαγωγής, τα μόρια από συμμετοχή σε αθλητικές ή οι μουσικές ή άλλες διαγωνιστικές δραστηριότητες. Η κοινωνική προσφορά προτείνεται να πιστοποιείται το πρώτον από ειδική επιτροπή και στη συνέχεια να χορηγείται ειδική βεβαίωση που θα προσμετράται αναλόγως του χρόνου εκπόνησής της με συγκεκριμένη μοριοδότηση.
Γ. (Προ)αξιολόγηση υποψηφιοτήτων μελών ΔΕΠ
Η προαξιολόγηση των υποψηφίων μελών ΔΕΠ προβλέπεται ότι στο μέλλον θα διεξάγεται κατά τρόπο αυτοματοποιημένο. Ο αλγόριθμος θα σκανάρει την υποψηφιότητα, θα ελέγχει αν πληρούνται τα απαιτούμενα τυπικά προσόντα, π.χ. αν ο υποψήφιος έχει πραγματοποιήσει την στρατιωτική του θητεία, αν έχει καταθέσει το διδακτορικό του δίπλωμα, την απαιτούμενη αναγνώριση για τους τίτλους σπουδών της αλλοδαπής, κ.λπ. Στη συνέχεια θα υπολογίζεται ο αριθμός των δημοσιεύσεων, οι οποίες θα μοριοδοτούνται βάσει της αναγνωρισιμότητας του επιστημονικού περιοδικού, στο οποίο δημοσιεύονται. Η αξιολόγηση αυτή δεν είναι πάντοτε ευχερής για τις κοινωνικές επιστήμες, στις οποίες απουσιάζουν κριτήρια σπουδαιότητας των περιοδικών. Διαφορετική βαρύτητα έχει η δημοσίευση στα επιστημονικά περιοδικά με κριτές και διαφορετική βαρύτητα στα περιοδικά που δημοσιεύουν χωρίς να προηγείται η τυφλή αξιολόγηση. Στην Ελλάδα, επίσης, δεν απουσιάζουν οι περιπτώσεις στις οποίες αναφέρεται ότι λαμβάνει χώρα τυφλή αξιολόγηση, αλλά η αξιολόγηση δεν είναι τυφλή. Ως εκ του λόγου τούτου, η αυτοματοποιημένη προεργασία των υποψηφιοτήτων δεν συνιστάται και σε κάθε περίπτωση ο υποψήφιος έχει το δικαίωμα στην ανθρώπινη παρέμβαση, βάσει του άρθρου 22 του ΓΚΠΔ.
Δ. Δημιουργία κειμένου μέσω της παραγωγικής ΤΝ
Η παραγωγική ΤΝ συντάσσει σύνθετες επιστημονικές απαντήσεις σε υποβληθείσα ερώτηση. Η παραγωγική τεχνητή νοημοσύνη έχει οδηγήσει σε εφαρμογές που μπορούν να δίδουν αυτοματοποιημένες απαντήσεις σε ερωτήματα μέσω της χρήσης Μεγάλων Γλωσσικών Μοντέλων. Τα Μοντέλα αυτά αποτελούν ένα είδος αλγορίθμου τεχνητής νοημοσύνης που χρησιμοποιεί τεχνικές βαθιάς μάθησης (deep learning) και πληθώρα δεδομένων (big data), προκειμένου να παραχθεί κείμενο με τρόπο που να μοιάζει στην ανθρώπινη ομιλία. Εκπαιδεύονται με χρήση τεράστιων όγκων κειμένων, προκειμένου να εξαγάγουν πιθανές συμπληρώσεις κειμένων. Το περιεχόμενο και ο τρόπος της απάντησης αποκτούν καθοριστική σημασία σε πολλούς τομείς της ζωής μας.
Ε. Υποβοήθηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας
Ειδικά εργαλεία δύνανται να υποβοηθούν την εκπαιδευτική διαδικασία. Κάποια από αυτά δημιουργούν θελκτικές παρουσιάσεις, επινοούν ενδεχόμενες ερωτήσεις με τον επιθυμητό βαθμό δυσκολίας, συντάσσουν περίληψη του μαθήματος, αξιολογούν τις απαντήσεις των εκπαιδευόμενων, εστιάζουν στον κάθε εκπαιδευόμενο χωριστά, δίνουν προσωποιημένες συμβουλές στον κάθε εκπαιδευόμενο, συστήνουν επανάληψη στα αδύναμα σημεία του, προβαίνουν σε στατιστική αποτίμηση των επιδόσεων, εντοπίζουν κενά και αδυναμίες, ελέγχουν την ομοιότητα των κειμένων και αποφορτίζουν τον εκπαιδευτή από διοικητικά βάρη. Αυτά τα εργαλεία υποβοηθούν τους εμπλεκόμενους στην εκπαιδευτική διαδικασία και είναι πολύ χρήσιμα υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα υποκαταστήσουν τον εκπαιδευτικό. Μερικά από αυτά τα εργαλεία είναι τα εξής:
1. Eικονικός σύμβουλος εκπαίδευσης
Μια διαδεδομένη εφαρμογή ΤΝ στον χώρο της εκπαίδευσης είναι ο εικονικός σύμβουλος εκπαίδευσης. Ο εικονικός σύμβουλος μπορεί να παρέχει ανατροφοδότηση σχετικά με τις μαθησιακές δραστηριότητες και τις ερωτήσεις εξάσκησης των μαθητών και στη συνέχεια να παρέχει συστάσεις για υλικό που πρέπει να μελετηθεί εκ νέου, όπως ένας δάσκαλος ή καθηγητής.[20] Το εργαλείο μπορεί να παρέχει ανατροφοδότηση σχετικά με τις μαθησιακές δραστηριότητες και τις ερωτήσεις εξάσκησης των μαθητών, να απευθύνει συστάσεις για το υλικό που πρέπει να μελετηθεί εκ νέου, όπως πράττει ένας καθηγητής ή ένας δάσκαλος. Αυτό το σύστημα ΤΝ θα συνεχίσει να μαθαίνει και να ενημερώνει τις πληροφορίες με βάση τις ανάγκες και τους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν οι μαθητές.[21] Επίσης, μπορεί να εντοπίσει τους λόγους που κρύβονται πίσω από τις παρανοήσεις των φοιτητών και μπορεί να προσφέρει λύσεις αντιμετώπισης δυσκολιών.
Το σχετικό εργαλείο υποβοηθεί τον εκπαιδευόμενο κατά τη μελέτη του, συστηματοποιεί τη σκέψη του και του απευθύνει πιθανές ερωτήσεις. Με τον τρόπο αυτό παρέλκει η ανάγκη της παραπαιδείας, καθώς ο εκπαιδευόμενος δεν έχει την ανάγκη ενός φροντιστή. Δεν θα πρέπει, όμως, να αντιμετωπίζεται ως εργαλείο υποκατάστασης του εκπαιδευτή εν γένει, αλλά υποβοήθησης τόσο του εκπαιδευτή όσο και του εκπαιδευόμενου.
2. Φωνητικός βοηθός
Ο φωνητικός βοηθός είναι μία από τις πιο ευρέως αναγνωρισμένες και χρησιμοποιούμενες τεχνολογίες ΤΝ (ο βοηθός δεν είναι απαραίτητο ότι χρησιμοποιεί ΤΝ) σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης. Παραδείγματα ευρέως γνωστών φωνητικών βοηθών είναι ο Google Assistant (Google), η Siri (Apple), η Cortana (Microsoft) και άλλοι. Ο Φωνητικός Βοηθός επιτρέπει στους εκπαιδευόμενους να αναζητούν υλικό, ερωτήσεις αναφοράς, άρθρα και βιβλία, μιλώντας ή αναφέροντας λέξεις-κλειδιά.
3. Αυτόματη διαδικτυακή αξιολόγηση
Η ΤΝ χρησιμοποιείται ευρέως για σκοπούς αυτόματης διαδικτυακής αξιολόγησης και διόρθωσης ερωτήσεων. Η χρήση τέτοιων χαρακτηριστικών διευκολύνει εκπαιδευτικούς να προετοιμάζουν και να διεξάγουν διαγωνίσματα εύκολα και πρακτικά. Οι εκπαιδευτικοί δεν χρειάζεται πλέον να συντάσσουν ερωτήσεις και να διορθώνουν τις απαντήσεις χειροκίνητα. Οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται μόνο να επιλέξουν τον τύπο του θέματος, το επίπεδο, τον αριθμό των ερωτήσεων, τον βαθμό δυσκολίας και διάφορες άλλες επιλογές. Μετά από αυτό, ο εκπαιδευτικός χρειάζεται μόνο να μοιραστεί τον σύνδεσμο του διαγωνίσματος με τους μαθητές για να το συμπληρώσουν απευθείας διαδικτυακά. Αυτή η λειτουργία επιτρέπει στους εκπαιδευτικούς να δημιουργούν εύκολα και πρακτικά ερωτηματολόγια αξιολόγησης (κουΐζ). Τα αποτελέσματα των κουΐζ των μαθητών μπορούν να γίνουν άμεσα αποδεκτά αυτόματα στο λογαριασμό του εκπαιδευτικού. Υπάρχει μια βαθμολογία, ένας κατάλογος λανθασμένων ερωτήσεων, σωστών ερωτήσεων και συζήτηση. Τα πάντα έχουν γίνει από το προγραμματισμένο σύστημα τεχνητής νοημοσύνης. Η τεχνολογία ΤΝ μπορεί να διευκολύνει τους εκπαιδευτικούς στη διεκπεραίωση επαναλαμβανόμενων διοικητικών εργασιών, όπως η προετοιμασία σχεδίων μαθήματος, η αξιολόγηση εξετάσεων, ο έλεγχος των εργασιών των μαθητών στο σπίτι και άλλα. Η αυτοματοποίηση αυτών των διαδικασιών θα δώσει στους εκπαιδευτικούς περισσότερο χρόνο για να παρακολουθούν την πρόοδο των μαθητών και να επικεντρώνονται στη βελτίωση των τεχνικών διδασκαλίας.
Το εργαλείο αυτό θα λειτουργεί ανεξάρτητα σύμφωνα με προγραμματισμένες οδηγίες και θα μπορεί να μαθαίνει ανάλογα με τις συνήθειες του χρήστη ή του μαθητή. Περαιτέρω, η τεχνητή νοημοσύνη θα παρέχει συστάσεις για στοχευμένο υλικό που πρέπει να μελετηθεί ξανά και άλλα με βάση τα αποτελέσματα που έχουν σημειωθεί.
4. Εξατομικευμένη μάθηση
Η εξατομικευμένη μάθηση επιτρέπει στους εκπαιδευόμενους ή τους χρήστες να λαμβάνουν υπηρεσίες όπως οι προσωπικοί βοηθοί. Η εφαρμογή αυτής της τεχνολογίας είναι αρκετά συνηθισμένη. Η τεχνολογία ΤΝ επιτρέπει στους εκπαιδευόμενους ή τους χρήστες να λαμβάνουν υπηρεσίες όπως οι προσωπικοί βοηθοί. Η τεχνητή νοημοσύνη θα συλλέγει δεδομένα από μαθησιακές δραστηριότητες που έχουν πραγματοποιηθεί από τους χρήστες και στη συνέχεια θα παρέχει εναλλακτικές λύσεις μάθησης ανάλογα με τις ανάγκες του χρήστη. Η εξατομικευμένη μάθηση επιτρέπει σε κάθε μαθητή να προοδεύει και να αναπτύσσεται ανάλογα με την ταχύτητα και την ικανότητα κάθε μαθητή να κατακτά την ύλη και να μαθαίνει σύμφωνα με τις επιθυμίες και τις ικανότητές του. Η τεχνητή νοημοσύνη θα παρέχει επίσης συστάσεις περιεχομένου, θα προτείνει στον χρήστη χρονοδιάγραμμα για τη μελέτη του και διάφορες άλλες σημαντικές λειτουργίες. Η τεχνητή νοημοσύνη θα μάθει να βελτιστοποιεί τον τρόπο με τον οποίο οι χρήστες μαθαίνουν, ώστε η διαδικασία μάθησης να είναι καλύτερη και αποτελεσματικότερη. Από την ανάλυση της ΤΝ των δεδομένων των μαθητών, οι εκπαιδευτικοί και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα μπορούν να προσδιορίσουν την ταχύτητα μάθησης και τις ανάγκες κάθε μαθητή. Στη συνέχεια, το σχολείο μπορεί να καταρτίσει ένα σχέδιο μελέτης με βάση τα δυνατά και αδύνατα σημεία των μαθητών. Αυτό όμως που πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι η τεχνολογία θα λειτουργήσει αποκλειστικά ως εργαλείο, αφήνοντας τον αναγκαίο χώρο και χρόνο στον εκπαιδευτικό. Σε κάθε περίπτωση η ειδική σχέση δασκάλου και μαθητή παραμένει ενεργή κατ’ εξοχήν όσον αφορά τις συναισθηματικές και ηθικές πτυχές που αφορούν στα συναισθήματα και την ψυχολογία.
5. Εκπαιδευτικά παιχνίδια
Τα εκπαιδευτικά παιχνίδια είναι παιχνίδια που έχουν σχεδιαστεί για μάθηση, αλλά μπορούν να προσφέρουν ακόμα παιχνίδι και διασκέδαση. Προσφέρουν μια εκπαιδευτική εμπειρία ή μια μαθησιακή εμπειρία στους παίκτες του παιχνιδιού. Το Duolingo δεν διδάσκει μόνο αγγλικά, αλλά υπάρχουν και άλλες 30 ξένες γλώσσες που μπορούν να μάθουν τα παιδιά, όπως μανδαρινικά, γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά, κορεάτικα, ιαπωνικά και άλλες. Το Khan Academy Kids περιλαμβάνει χιλιάδες διαδραστικές δραστηριότητες για νήπια, παιδιά προσχολικής ηλικίας και νηπιαγωγεία. Σε αυτό το ενιαίο εκπαιδευτικό παιδικό παιχνίδι, τα παιδιά μπορούν να μάθουν ανάγνωση, γλώσσα, γραφή, μαθηματικά, κοινωνικο-συναισθηματική ανάπτυξη, επίλυση προβλημάτων δεξιοτήτων και κινητική ανάπτυξη. To Quick Brain οξύνει την ταχύτητα του εγκεφάλου στην επεξεργασία ενός υπολογισμού.
6. Αυτόματη μετάφραση κειμένων
Εργαλεία αυτόματης μετάφρασης κειμένων υποβοηθούν τους εμπλεκόμενους στην εκπαιδευτική διαδικασία να κατανοήσουν τις θέσεις διαπρεπών αλλόγλωσσων εκπροσώπων της επιστήμης, των γραμμάτων και των τεχνών αναιρώντας τα γλωσσικά εμπόδια.
7. Εργαλεία εικονικής πραγματικότητας
Εργαλεία εικονικής πραγματικότητας δύνανται να εξοικειώσουν τους εκπαιδευόμενους με ξένους πολιτισμούς και να τους εισαγάγουν κατά τρόπο διαδραστικό σε άλλες εποχές. Στην κατεύθυνση αυτή οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να συνομιλήσουν με τα άβαταρς αρχαίων φιλοσόφων και να ανταλλάξουν απόψεις μαζί τους. Η αξιοποίηση τεχνικών ΤΝ επιτρέπει στην πλατφόρμα και στις έξυπνες εφαρμογές της να έχουν την δυνατότητα για προσωποποίηση και εξατομίκευση βιωματική πετιήγηση, καθώς και για αυτοματοποιημένη και εγγενή βελτίωση και προσαρμογή των προσφερόμενων υπηρεσιών σύμφωνα με τις προτιμήσεις, τα χαρακτηριστικά και τα μοτίβα συμπεριφοράς των χρηστών.[22] Ο χρήστης αλληλοεπιδρά με το περιβάλλον και οπτικοποιεί την παρεχόμενη πληροφορία, με αποτέλεσμα την ενισχυμένη κατανόηση και αφομοίωση σύνθετων ιδεών και εννοιών.[23] Εγγενές χαρακτηριστικό της εικονικής πραγματικότητας είναι η δυνατότητα για εξατομικευμένη καθοδήγηση, με τους χρήστες να έχουν την ευχέρεια να επικοινωνούν άμεσα με ειδικούς, αποκτώντας πληροφορίες που ταιριάζουν στις προτιμήσεις και τις ανάγκες τους σε πραγματικό χρόνο.[24]
8. Εργαλεία εξ αποστάσεως εκπαίδευσης
Την περίοδο της πανδημίας το σχολείο έμεινε ζωντανό με τη συνδρομή της εξ αποστάσεως διδασκαλίας. Eργαλεία εξ αποστάσεως εκπαίδευσης ξεπερνούν τους σκοπέλους μη διεξαγωγής μαθημάτων σε εποχές πανδημίας, κακοκαιρίας, απεργίας, καταλήψεων κ.ο.κ. Διευκολύνουν τους εκπαιδευόμενους να μην αποξενωθούν από την εκπαιδευτική διαδικασία, δεν θα πρέπει όμως να λάβουν τον μανδύα της κανονικότητας, καθώς υφέρπει ο κίνδυνος να αποκοινωνικοποιήσουν τη σχέση εκπαιδευτή και εκπαιδευομένου.
9. Εργαλεία διόρθωσης κειμένου
Εργαλεία διόρθωσης κειμένου υποβοηθούν στην γραμματική, συντακτική και λεξιλογική διόρθωση και αναβάθμιση του κειμένου. Αφενός βελτιώνουν το κείμενο, αφετέρου, όμως, η κακή χρήση τους μπορεί να οδηγήσει στην παραμέληση της γραφικής δεξιότητας από τους εκπαιδευόμενους, αφού πάντοτε θα υπάρχει κάποιος αυτόματος διορθωτής. Μια μέθοδος αντιμετώπισης του προβλήματος θα ήταν να εντοπίζεται το λάθος και να δίδεται η δυνατότητα στον εκπαιδευόμενο να το διορθώσει ο ίδιος προτού γίνει η αυτόματη διόρθωση.
10. Άλλες εφαρμογές
α. Tο Τurnitin
Το σχετικό εργαλείο (Turnitin) ανιχνεύει την ομοιότητα των κειμένων και υπολογίζει το ποσοστό λογοκλοπής παρέχοντας λεπτομερείς αναφορές ομοιότητας, αντιστοίχιση πηγών, εργαλεία ανατροφοδότησης και αναθεώρησης και ενσωμάτωση με πλατφόρμες. Το Turnitin διασφαλίζει την ακαδημαϊκή εντιμότητα εντοπίζοντας ύποπτες λογοκλοπές σε εκθέσεις, δοκίμια ή άλλες εργασίες. Το Turnitin καθιστά επίσης πολύ πιο γρήγορο και εύκολο τον έλεγχο των εργασιών για την πρωτοτυπία, καθώς οι καθηγητές δεν χρειάζεται πλέον να εξετάζουν τα πάντα εξονυχιστικά.
Οι εκπαιδευόμενοι μπορούν επίσης να χρησιμοποιούν το Turnitin για να εκπαιδευτούν στις ορθές πρακτικές παραπομπών πριν παραδώσουν εργασίες με λανθασμένες ή ελλιπείς παραπομπές.
β. Mentimeter
Το πρόγραμμα Mentimeter στοχεύει στην εκπαίδευση των εκπαιδευόμενων στη δημιουργία παρουσιάσεων, καθιστώντας τις παρουσιάσεις θελκτικές και εκπαιδευτικές. Δημιουργεί διαδραστικές παρουσιάσεις με ζωντανά κουίζ, δημοσκοπήσεις, συνεδρίες ερωτήσεων και απαντήσεων και πολλά άλλα.
γ. Το Eduaide.Ai
To σχετικό εργαλείο είναι ένα αυτοματοποιημένο εργαλείο σχεδιασμού μαθήματος τεχνητής νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς, που συμβάλλει στον εξορθολογισμό της δημιουργίας υλικού προγράμματος σπουδών και σχεδίων διδασκαλίας. Βοηθά τους εκπαιδευτικούς, τους διαχειριστές και τους σχεδιαστές προγραμμάτων σπουδών να δημιουργούν σχέδια και υλικά σε χρόνο μηδέν, εξοικονομώντας χρόνο και προσπάθεια.
δ. AudioPen
Το AudioPen μεταμορφώνει τη διαδικασία καταγραφής σημειώσεων καθιστώντας εύκολη τη μετατροπή της φωνής σε κείμενο. Και δεν είναι μόνο ένα εργαλείο για τους εκπαιδευτικούς – οι εκπαιδευόμενοι, το προσωπικό των σχολείων, ακόμη και οι επαγγελματίες των επιχειρήσεων μπορούν να επωφεληθούν από έναν ταχύτερο τρόπο καταγραφής πληροφοριών και να αποφύγουν τις μακρές ώρες γραφής. Χρησιμοποιείται για την απομαγνητοφώνηση των μαθημάτων, των συσκέψεων, των σκέψεων, των ιδεών.
ε. Το Khanmigo
Το Khanmigo είναι ένα εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης που παρέχει εκπαιδευτική υποστήριξη για διάφορα θέματα. Οι εκπαιδευτικοί, οι μαθητές και οι γονείς μπορούν να χρησιμοποιήσουν το Khanmigo για ατομική διδασκαλία, βοήθεια για το σπίτι ή συμπληρωματική εκπαίδευση παράλληλα με τα μαθήματα στην τάξη.
στ. Gradescope
Το Gradescope της Turnitin είναι ένα εργαλείο βαθμολόγησης με τεχνητή νοημοσύνη για εκπαιδευτικούς. Εξορθολογίζει τη βαθμολόγηση και την αξιολόγηση των μαθητών, ενώ αξιοποιεί την τεχνητή νοημοσύνη για ταχύτητα και ακρίβεια. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να χρησιμοποιούν το Gradescope για τη βαθμολόγηση των εργασιών και των εξετάσεων, εξασφαλίζοντας πιο συνεπή και αμερόληπτη αξιολόγηση από τη χειροκίνητη βαθμολόγηση. Παρέχει, επίσης, ανατροφοδότηση στους μαθητές.
ζ. Η SchoolAI
Παρέχει δραστηριότητες με τεχνητή νοημοσύνη για τους εκπαιδευτικούς, τις οποίες μπορούν να ενσωματώσουν στην τάξη με το πρόγραμμα σπουδών τους για να ενισχύσουν τη μάθηση. Με χιλιάδες chatbots, οι μαθητές μπορούν να συνομιλούν με ιστορικές προσωπικότητες, να συνεργάζονται με έναν φροντιστή γραφής και πολλά άλλα. Αυτά τα chatbots μπορούν επίσης να εξατομικευτούν για συγκεκριμένες ανάγκες του σχολείου ή της τάξης.
Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αξιοποιήσουν τις πληροφορίες που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη για να έχουν έναν σφυγμομετρημένο έλεγχο για το πώς τα πάνε οι μαθητές τους. Υπάρχει επίσης ένα chatbot συνδιδασκαλίας, εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης για εξοικονόμηση χρόνου και γεννήτριες εικόνων για τους εκπαιδευτικούς που ενισχύουν τα σχέδια μαθήματός τους.
η. Traces of Philosophy: Connect, Reflect, Experience
Η ψηφιακή πλατφόρμα «Traces of Philosophy: Connect, Reflect, Experience,»[25] υλοποιήθηκε ως έργο στο πλαίσιο της Δράσης «Συνέργειες Έρευνας και Καινοτομίας στην Περιφέρεια Αττικής» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Αττική 2014 – 2020» Αντικείμενο του έργου ήταν η υλοποίηση μιας ολοκληρωμένης πλατφόρμας διαχείρισης πολιτιστικού περιεχομένου με γενικό στόχο αφενός την κάλυψη ενός κενού που παρατηρείται στις υπάρχουσες υπηρεσίες παροχής φιλοσοφικού και πολιτισμικού τουρισμού για την ευρύτερη περιοχή της Αττικής, αφετέρου την ενίσχυση της προσβασιμότητας της μοναδικής πολιτιστικής κληρονομίας της Αττικής και την παραγωγική αξιοποίησή της σε κοινωνικό, εκπαιδευτικό και οικονομικό επίπεδο.
IV. Προβληματική
Από τη μία πλευρά, τα εργαλεία ΤΝ μπορούν να αποφορτίσουν τους εκπαιδευτικούς από το δυσχερές διοικητικό βάρος, προκειμένου να επικεντρωθούν στην ενασχόληση με τους εκπαιδευόμενους και στην καλλιέργεια ενός θετικού περιβάλλοντος. Οι παρουσιάσεις και το μάθημα γίνονται πιο ελκυστικά. Η βαθμολόγηση γίνεται κατά τρόπο αμερόληπτο και αυτοματοποιημένο, χωρίς να υπεισέρχονται προκαταλήψεις. Η πορεία του εκπαιδευόμενου παρακολουθείται κατά τρόπο συστηματικό. Η ΤΝ μπορεί να συνδράμει τους εκπαιδευόμενους να αναπτύξουν κριτική σκέψη και υπολογιστικές δεξιότητες, να ενισχύσουν την παραγωγικότητα και τη δημιουργικότητά τους και να βελτιώσουν την προσαρμοστικότητά τους στις τεχνολογικές αλλαγές.[26] Η ΤΝ προσφέρει επίσης σημαντικές δυνατότητες όσον αφορά στην παροχή εκπαιδευτικών πόρων σε νέους με αναπηρία και ειδικές ανάγκες. Για παράδειγμα, λύσεις που βασίζονται στην ΤΝ, όπως οι ζωντανοί υπότιτλοι σε πραγματικό χρόνο, μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα με προβλήματα ακοής, και η ηχητική περιγραφή μπορεί να καταστήσει ευκολότερη και αποτελεσματικότερη την πρόσβαση για άτομα με χαμηλά επίπεδα όρασης.[27] Η εκπαίδευση στην ΤΝ μπορεί επίσης να καλλιεργήσει την καλύτερη κατανόηση των ηθικών ζητημάτων που προκύπτουν από τη χρήση της και των τρόπων χειρισμού τους.[28] Τέλος, πολύ σημαντική κρίνεται η διευκόλυνση της πρόσβασης στη γνώση μέσω εφαρμογών της ΤΝ.
Από την άλλη πλευρά, τα εργαλεία ΤΝ μπορεί να οδηγήσουν στην απροσωποποίηση του μαθήματος, σε λάθος εκτιμήσεις και σε ελλείμματα στην αντιμετώπιση των ιδιαιτεροτήτων κάθε εκπαιδευόμενου. Η ανέλεγκτη χρήση των εργαλείων μπορεί να οδηγήσει σε βασικά λάθη που θα αποπροσανατολίσουν τον εκπαιδευόμενο από την ανεύρεση της αλήθειας. Λάθη μπορούν να επισυμβούν επίσης κατά την αξιολόγηση, καθώς είναι πιθανόν να μην έχουν δημιουργηθεί ορθά οι ερωτήσεις των πολλαπλών επιλογών. Μια εικονική συνομιλία με τον Σωκράτη δεν είναι σίγουρο ότι θα αποδώσει επακριβώς τις θέσεις του. Μεγάλος φόβος εγείρεται με την παροχή προμελετημένης, προκαθορισμένης γνώσης. Μέσω της κακής -ηθελημένης ή μη- εκπαίδευσης του αλγόριθμου, ο Σωκράτης μπορεί να μας οδηγήσει προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση ή μια συγκεκριμένη πολιτική επιλογή. Περαιτέρω, όταν οι μαθητές αλληλεπιδρούν με ψηφιακές συσκευές, παράγουν ψηφιακά ίχνη. Αυτού του είδους τα δεδομένα ιχνηλάτησης (ίχνη ψηφιακής χρήσης και μαθησιακής δραστηριότητας) αν δεν χρησιμοποιηθούν δεοντολογικά μπορούν να οδηγήσουν στην προσβολή της ιδιωτικότητάς τους.[29]
Κάθε φορά που η κοινωνία μας ανακαλύπτει ένα τεχνολογικό εργαλείο, υπάρχει πάντοτε η όχι αδικαιολόγητη φωνή ότι αυτό θα στερήσει τους εκπαιδευόμενους από την άσκηση. Όταν ανακαλύφθηκαν οι φορητές αριθμομηχανές υπήρχε ο φόβος ότι οι μαθητές θα έχαναν την ικανότητά τους να επιλύουν μαθηματικές ασκήσεις. Όταν δημιουργήθηκαν οι εφαρμογές αναζήτησης, εκφράστηκε ο φόβος ότι οι εκπαιδευόμενοι λάμβαναν έτοιμη τροφή. Το ίδιο και για τις εφαρμογές ανεύρεσης βιβλιογραφίας. Δεν πρέπει να διαλάθει της προσοχής μας, ωστόσο, ότι αυτά τα εργαλεία διευκολύνουν την εκπαίδευση προσφέροντας τη δυνατότητα για την ενασχόληση με πολυπλοκότερα ζητήματα. Η λύση βρίσκεται στην ελεγμένη και ηθική εφαρμογή των εργαλείων. Αυτό συνεπάγεται ότι οι εκπαιδευόμενοι δεν πρέπει να επαφίενται στη χρήση των εργαλείων χωρίς τον δικό τους τελικό έλεγχο. Ως εκ τούτου, το εργαλείο πρέπει να υποβοηθεί και όχι να υποκαθιστά τον εκπαιδευτή. Περαιτέρω, είναι πολύ χρήσιμο, οι εκπαιδευόμενοι να μην αντιμετωπίσουν τη χρήση των εργαλείων σαν ένα μαγικό τζίνι που θα τους επιλύει όλα τα προβλήματα. Πρέπει να αξιολογούνται κατά τρόπο κριτικό σε περιβάλλον όπου δεν θα είναι επιτρεπτή η χρήση των εργαλείων, να εξετάζονται προφορικά επί των εργασιών που συγγράφουν με τη βοήθεια της ΤΝ και να αποδεικνύουν ότι έχουν κατανοήσει τα εκπαιδευτικά θέματα.
Ζητούμενο δεν είναι η μη εισαγωγή εργαλείων της ΤΝ στον χώρο της εκπαίδευσης, αλλά η ορθή και ηθική χρήση τους. Αυτό συνεπάγεται τα εξής:
Πρώτον, ο αλγόριθμος θα πρέπει να συνάδει με την ανθρώπινη αξία. Τα συστήματα ΤΝ πρέπει να αναπτύσσονται με τρόπους που σέβονται την προσωπική αυτονομία των εμπλεκομένων με αυτά. Είναι απαραίτητο να ληφθούν μέτρα για να αποτραπεί η εκμετάλλευση, η υποβάθμιση, η χειραγώγηση, η εργαλειοποίηση ή η μείωση του αυτοκαθορισμού των ανθρώπων από τα συστήματα ΤΝ.[30]
Δεύτερον, ο αλγόριθμος πρέπει να προάγει την ευημερία των εμπλεκομένων. Στόχος είναι η ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας και όχι η υποκατάσταση του εκπαιδευτικού από τον αλγόριθμο. Πρέπει να αναγνωρίζεται ως εργαλείο που βοηθά και εμπνέει τους ανθρώπους ώστε να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους, αξιοποιώντας τις μοναδικές τους ανθρώπινες ικανότητες, στην εκπαίδευση.[31] Η ΤΝ δεν θα πρέπει να θεωρείται μέσο αντικατάστασης της εκπαιδευτικής ανθρώπινης εργασίας με αποκλειστικό σκοπό τη μείωση του κόστους. [32]
Τρίτον, ο αλγόριθμος πρέπει να είναι διαφανής, δηλαδή να ξέρουμε πώς λειτουργεί, επί τη βάσει ποιας διαδικασίας αξιολογεί, προβαίνει σε περίληψη κειμένων κ.ο.κ.. Οι αλγόριθμοι, τα δεδομένα και οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων από συστήματα ΤΝ θα πρέπει να είναι επαρκώς προσβάσιμα στα ενδιαφερόμενα μέρη, ώστε η λειτουργία των συστημάτων ΤΝ να είναι κατανοητή, εξηγήσιμη, αξιόπιστη, αιτιολογημένη και υπεύθυνη. [33]
Τέταρτον, ο αλγόριθμος πρέπει να σέβεται την ιδιωτικότητα των εκπαιδευόμενων. Η καταχώριση της προόδου, των διακυμάνσεων απόδοσης, των περιόδων κόπωσης και συναισθηματικής φόρτισης ενός μαθητή θα πρέπει να γίνει κατά τρόπο φιλικό για τα δικαιώματα του μαθητή και να μην επιφέρει αρνητικές συνέπειες στην μετέπειτα προσωπική και επαγγελματική πορεία του μαθητή.[34] Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα υποχρεούνται να διασφαλίζουν ότι όλα τα δεδομένα που επεξεργάζονται αποθηκεύονται με εμπιστευτικότητα και ασφάλεια και πρέπει να εφαρμόζουν κατάλληλες πολιτικές και διαδικασίες για την προστασία και τη δεοντολογική χρήση όλων των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα.[35]
Πέμπτον, ο αλγόριθμος θα πρέπει να προάγει τον πλουραλισμό. Αυτό συνεπάγεται ότι ο αλγόριθμος θα πρέπει να προσφέρει πλουραλιστική εκπαίδευση στους εκπαιδευόμενους, να είναι συμπεριληπτικός, να εμπεριέχει ένα ευρύ φάσμα επιστημών, από τις μαθηματικές και φυσικές μέχρι τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές[36] και να μην προάγει την πολιτισμική και γλωσσική μονοκαλλιέργεια.[37] Οι δράσεις πρέπει να ενισχύουν τη διαφορετικότητα και την κοινωνική συνοχή και να στοχεύσει τη συμπερίληψη.[38]
Έκτον, ο αλγόριθμος πρέπει να αξιολογείται και να εποπτεύεται,[39] προκειμένου να σταθμίζονται οι κίνδυνοι και τα οφέλη που προκαλεί στους εμπλεκόμενους και να προάγει τις απαιτούμενες αξίες. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στην επιλογή της κατάλληλης μορφής εποπτείας,[40] συμπεριλαμβανομένης της εποπτείας από τον άνθρωπο.
VI. Επιλογικό σχόλιο
H χρήση της ΤΝ στον χώρο της εκπαίδευσης συστήνεται κατόπιν στρατηγικού σχεδιασμού και προσεκτικής εκτίμησης των κινδύνων που αυτή επισείει. Τα εργαλεία ΤΝ οφείλουν να υπηρετούν τις βασικές αρχές της προστασίας της ανθρώπινης αξίας, της ιδιωτικότητας, της διαφάνειας, της προάσπισης της ευημερίας και του πλουραλισμού. Παράλληλα πρέπει να ελέγχονται από εποπτεύουσα αρχή. Για την εισαγωγή τους στην εκπαιδευτική διαδικασία προτείνεται, πρώτον, τα εργαλεία να υποβοηθούν και όχι να υποκαθιστούν τον εκπαιδευτικό. Δεύτερον, συνιστάται να χρησιμοποιούνται συμπληρωματικά προς τη συμβατική εκπαίδευση και να μη την υποκαθιστούν.[41] Η παραδοσιακή εκπαίδευση που στηρίζεται στον διάλογο εκπαιδευτικού και εκπαιδευόμενου δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί, αλλά να διανθιστεί από νέες εκπαιδευτικές μεθόδους. Πολύ σημαντική στην κατεύθυνση αυτή θα ήταν η παροχή εκπαιδευτικού υλικού σχετικού με την ΤΝ μέσω μιας κεντρικής πλατφόρμας η οποία θα υποστηρίζει τη διδασκαλία και τη μάθηση, τη διαδικτυακή συνεργασία και τη φιλοξενία διαγωνισμών.
Φερενίκη Παναγοπούλου
Aναπλ. Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου, Δ.Ν. (Humboldt), M.P.H. (Harvard), Μ.Δ.Ε., Δρ Φιλ. (Ε.Κ.Π.Α.)*
[1] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Δεοντολογικές Κατευθυντήριες Γραμμές σχετικά με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) και Δεδομένων στη Διδασκαλία και τη Μάθηση για Εκπαιδευτικούς, 2022, σ. 12.
[2] Οι ερευνητές στις έρευνες στα παιδιά οφείλουν να εφαρμόζουν τα άρθρα 3 και 12 της Σύμβασης για τα
Δικαιώματα του Παιδιού του Ο.Η.Ε. Το άρθρο 3 προβλέπει ότι, για όλες τις ενέργειες που αφορούν στο παιδί, θεμελιώδης προϋπόθεση είναι το συμφέρον του παιδιού. Το άρθρο 12 απαιτεί να δίνεται στα παιδιά που έχουν ηλικιακή ωριμότητα και ικανότητα να διαμορφώνουν απόψεις, το δικαίωμα να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους σε όλα τα θέματα που τα αφορούν.
[3] EΔΔΑ, Απόφαση Βelgian Linguistic, αρ. προσφ. 1474/62, 1677/62, 1691/62, 1994/63, 2126/64, 23.07.1968
[4] Βλ. Αναστάσιο Ταμαμίδη, Ερμηνεία άρθρου 2 Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου ΕΣΔΑ, σε: Ιωάννη Σαρμά/Ξενοφώντα Κοντιάδη/Χαράλαμπο Ανθόπουλο (επιμ.), ΕΣΔΑ Κατ’ άθρο ερμηνεία. Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2021, σ. 1094 επ. (1096).
[5] Βλ. Μιχαήλ Μαργαρίτη, Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και των Πρωτοκόλλων υπ’ αριθμ. 1, 6, 7 και 13. Μια συνοπτική ερμηνεία, Εκδόσεις Π. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2018, σ. 534.
[6] Bλ. David Harris, Michael O’Boyle, Ed Bates, and Carla M. Buckley, Law of the European Convention on Human Rights, 4η έκδοση, σ. 898.
[7] EΔΔΑ, Απόφαση Hasan and Eylem Zengin v. Turkey, αρ. προσφ. 1448/2004, 9.10.2007.
[8] Βλ. Δημήτρη Σαρμά, Ερμηνεία Άρθρου 14, σε: Ευγενία Ρ. Σαχπεκίδου/Χάρη Ν. Ταγαρά (επιμ.), Κατ’ άρθρο ερμηνεία του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2020, σ. 164 επ. (165).
[9] ΔΕΕ, Maniero, C-457/17, 15.11.2018.
[10] Για την ερμηνεία του άρθρου 5Α, ως δικαιώματος συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας, βλ. Αικατερίνη Ν. Ηλιάδου, Σύγχρονα ζητήματα ερμηνείας του δικαιώματος συμμέτοχης στην Κοινωνία της Πληροφορίας (άρθρο 5Α παρ. 2 Σ.), e-politeia 2025, τ. 13, διαθέσιμο σε: chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.epoliteia.gr/wp-content/uploads/2025/01/MELETES-2.13.pdf, σ. 81 επ. (90), Φερενίκη Παναγοπούλου, Ερμηνεία Άρθρου 5Α Σ, σε: Ευάγγελο Βενιζέλο (επιμ.),Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2025, σ. 410 επ. (414) και Κωνσταντίνο Στρατηλάτη, Ερμηνεία Άρθρου 5Α Σ, Δικαίωμα στην Πληροφόρηση, σε: Σπύρο Βλαχόπουλο/Ξενοφώντα Κοντιάδη/Γιάννη Τασόπουλο (επιμ.), Κατ’ άρθρο Ερμηνεία του Συντάγματος, Syntagma Watch, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/arthro-5a/.
[11] Φερενίκη Παναγοπούλου, Ερμηνεία Άρθρου 5Α Σ, όπ. ανωτ., σ. 414.
[12] Βλ. Κώστα Χ. Χρυσόγονο/Σπύρο Β. Βλαχόπουλο, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2017, σ. 374.
[13] Βλ. Αικατερίνη Ν. Ηλιάδου, Σύγχρονα ζητήματα ερμηνείας του δικαιώματος συμμέτοχης στην Κοινωνία της Πληροφορίας (άρθρο 5Α παρ. 2 Σ.), όπ. ανωτ. σ. 90.
[14] Ibidem.
[15] Βλ. Δημήτρη Σαραφιανό, Ερμηνεία Άρθρου 16 Σ, σε: Φίλιππο Σπυρόπουλο/Ξενοφώντα Κοντιάδη/Χαράλαμπο Ανθόπουλο/Γιώργο Γεραπετρίτη (επιμ.), Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσσαλονίκη 2017, σ. 380 επ. (389).
[16] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Ζητήματα συνταγματικότητας στην εξ αποστάσεως σχολική εκπαίδευση, ΕφημΔΔ 2020, σ. 292 επ. (292).
[17] Ιbidem.
[18] Βλ. Λίνα Παπαδοπούλου, Ερμηνεία άρθρου 16 Σ, σε: Ευάγγελο Βενιζέλο (επιμ.), Το ελληνικό Σύνταγμα, Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Τόμος 1, άρθρα 1-25, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2024, σ. 736 επ. (767).
[19] Ήδη αυτό συνέβη κατά τις εξετάσεις για την επιλογή επιτελικών στελεχών της δημόσιας διοίκησης.
[20] Tira Nur Fitria, Artificial Intelligence (AI) in Education: Using AI tools for teaching and learning process, Senin, 20.12.2021,διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/profile/Tira-Nur-Fitria/publication/357447234_Artificial_Intelligence_AI_In_Education_Using_AI_Tools_for_Teaching_and_Learning_Process/links/61ce7029e669ee0f5c76b2ba/Artificial-Intelligence-AI-In-Education-Using-AI-Tools-for-Teaching-and-Learning-Process.pdf, σ. 134 επ. (136).
[21] Ibidem.
[22] Ανδριανή Αυγερινού, Φώτης Γώγουλος, Αχιλλέας Κλεισούρας, Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης, Δημήτρης Τσάμης, Γιώτα Χαραλαμπάκη, Φιλοσοφία, Εκπαίδευση, και Επαυξημένη Πραγματικότητα μέσω της ψηφιακής πλατφόρμας «Traces of Philosophy: Connect, Reflect, Experience» Παιδαγωγικός Λόγος
Τόμ. 30, Αρ. 1 (2024), σ. 11 επ. (σ. 20), doi: 10.12681/plogos.39663.
[23] Ibidem.
[24] Ibidem.
[25] https://philosophytraces.gr/.
[26] Σχέδιο για τη μετάβαση της Ελλάδας στην εποχή της ΤΝ, διαθέσιμο σε: https://foresight.gov.gr/wp-content/uploads/2024/11/Sxedio_gia_tin_metavasi_TN_Gr.pdf, σ. 66.
[27] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Δεοντολογικές Κατευθυντήριες Γραμμές σχετικά με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) και Δεδομένων στη Διδασκαλία και τη Μάθηση για Εκπαιδευτικούς, όπ. ανωτ., σ. 13.
[28] Σχέδιο για τη μετάβαση της Ελλάδας στην εποχή της ΤΝ, όπ. ανωτ., σ. 66.
[29] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Δεοντολογικές Κατευθυντήριες Γραμμές σχετικά με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) και Δεδομένων στη Διδασκαλία και τη Μάθηση για Εκπαιδευτικούς, όπ. ανωτ., σ. 11.
[30] Σχέδιο για τη μετάβαση της Ελλάδας στην εποχή της ΤΝ, όπ. ανωτ., σ. 15.
[31] Ibidem.
[32] Ibidem.
[33] Ibidem.
[34] Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και η απόφαση Marper v. United Kingdom του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ, Απόφαση S. and Marper v. UK, αρ. προσφ. 30562/2004, 30566/2004, 4.12.2008.). Σύμφωνα με το Δικαστήριο, η διατήρηση των δεδομένων των μη καταδικασθέντων προσώπων θα μπορούσε να είναι ιδιαίτερα επιβλαβής στην περίπτωση ανηλίκων, δεδομένης της ιδιαίτερης καταστάσεώς τους και της σημασίας της αναπτύξεως τους και της εντάξεώς τους στην κοινωνία. Το Δικαστήριο κρίνει ότι πρέπει να αποδοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην προστασία των ανηλίκων από τυχόν ζημία που θα μπορούσε να προκύψει από τη διατήρηση από τις αρχές των προσωπικών τους δεδομένων μετά την απαλλαγή από ποινικό αδίκημα.
[35] Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Δεοντολογικές Κατευθυντήριες Γραμμές σχετικά με τη χρήση Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) και Δεδομένων στη Διδασκαλία και τη Μάθηση για Εκπαιδευτικούς, όπ. ανωτ., σ. 11.
[36] Σχέδιο για τη μετάβαση της Ελλάδας στην εποχή της ΤΝ, όπ. ανωτ., σ. 15.
[37] Βλ. Φερενίκη Παναγοπούλου, H γλώσσα ως πολιτισμικό αγαθό στα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα, Huffington Post, 9.4.2024, διαθέσιμο σε: https://www.huffingtonpost.gr/entry/h-ylossa-os-politismiko-ayatho-sta-meyala-ylossika-montela_gr_6613982ce4b056f720588bfb.
[38] Βλ. Σπύρο Πολυμέρη, Η Θεωρία Χάους, Τεχνητή Νοημοσύνη και Εκπαίδευση: Μια Συζήτηση, Επιθεώρηση Δημόσιας Διοίκησης, σ. 81 επ., διαθέσιμο σε: https://www.lawjournals.unic.ac.cy/index.php/pareview, σ. 94.
[39] Σχέδιο για τη μετάβαση της Ελλάδας στην εποχή της ΤΝ, όπ. ανωτ., σ. 15.
[40] Βλ. Fereniki Panagopoulou, Artificial intelligence and independent authorities, Journal of Public Administration 2024, 6(1), διαθέσιμο σε: https://sryahwapublications.com/journals/journal-of-public-administration/volume-6/issue-1, σ. 34 επ..
[41] Φερενίκη Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Νομικοί και δεοντολογικοί προβληματισμοί για τη χρήση του ChatGPT στην εκπαίδευση, ΔιΤΕ 2023, σ. 6 επ..