Παρότι η «επιχειρηματολογία» των αυτοαποκαλούμενων «θεματοφυλάκων του Συντάγματος» δεν αντέχει στην παραμικρή κριτική, χρήσιμο θα ήταν να ξεκαθαρίσουμε τι ισχύει στους τρεις τομείς, στους οποίους είχαν το θράσος να επικαλεστούν συνταγματικές αρχές.
Η πρώτη αφορά στη σχέση μεταξύ «υποχρεωτικότητας» και ελευθερίας.
Με την πρόσφατη (7 Δεκεμβρίου 2021) «ανακοίνωση απόφασης» εκ μέρους του Προέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας επί των προσφυγών κατά του λεγόμενου «υποχρεωτικού εμβολιασμού», ο οποίος επιβλήθηκε αφενός στο προσωπικό του Πυροσβεστικού Σώματος και αφετέρου στο ιατρικό, παραϊατρικό, νοσηλευτικό και λοιπό προσωπικό των μονάδων υγείας, δεν καταλείπεται πλέον η παραμικρή νομική αμφισβήτησης ότι είναι νόμιμος εμβολιασμός ο οποίος:
- επιβάλλεται σε συγκεκριμένη επαγγελματική ομάδα στο πλαίσιο της συνταγματικής υποχρέωσης της αλληλεγγύης (άρθρο 25 παρ. 4 Συντάγματος)
- προβλέπεται σε ειδική διάταξη νόμου
- στηρίζεται σε «έγκυρα επιστημονικά δεδομένα τα οποία αποδέχεται η συντριπτική πλειοψηφία των αρμόδιων επιστημονικών φορέων στην Ελλάδα και διεθνώς»
- σέβεται την αρχή της αναλογικότητας (άρθρο 25 παρ. 1 Σ), με εξέταση ανά περίπτωση αλλά «τεκμήριο σεβασμού» εφόσον πληρούνται όλες οι παραπάνω προϋποθέσεις.
Η συγκεκριμένη «προ-νομολογία» (η απόφαση της Ολομέλειας θα εκδοθεί σε λίγους μήνες αλλά ήδη το Δικαστήριο, λόγω αυξημένου νομικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος, προανήγγειλε το αποτέλεσμά της) ολοκληρώνει και στεγανοποιεί έναν νομολογιακό κύκλο που περιλαμβάνει δύο αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας (2387/2020 και 622/2021), καθώς και τις αποφάσεις 250-252/2021 της Επιτροπής Αναστολών του Συμβουλίου της Επικρατείας, με τις οποίες το δικαστήριο απέρριψε αιτήσεις προσωρινής προστασίας ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού κατά του υποχρεωτικού εμβολιασμού. Το ίδιο είχε γίνει, τον Αύγουστο του 2021, και με γνωμοδότηση Αντιεισαγγελέα Αρείου Πάγου, καθώς και με απόρριψη ασφαλιστικών μέτρων από τα Πρωτοδικεία Βόλου και Κιλκίς.
Δίπλα στο ανώτατο ελληνικό διοικητικό δικαστήριο, καθώς και άλλα συνταγματικά δικαστήρια ευρωπαϊκών χωρών, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Vavricka κατά Τσεχίας, από Απρίλιο του 2021, απόφαση από 2 Σεπτεμβρίου 2021 που απέρριψε ασφαλιστικά μέτρα που ζητήθηκαν από 30 Έλληνες επαγγελματίες υγείας, διάταξη του Προέδρου, από 29 Οκτωβρίου 2021, με την οποία απορρίφθηκε αίτηση ασφαλιστικών μέτρων Ιταλών πολιτών κατά του «Ψηφιακού Πιστοποιητικού») δέχτηκε ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός συνιστά «παρέμβαση» στο δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής ζωής κατά το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, αλλά αναγνώρισε τη δυνατότητα κάμψης του για λόγους δημόσιας υγείας, αποδέχτηκε, ευρύ μάλιστα, περιθώριο κρατικής διαφορετικής ευχέρειας και αποφάνθηκε ότι, με τήρηση των αρχών της αναλογικότητας, ο υποχρεωτικός για «συγκεκριμένους και επαρκείς» λόγους δημόσιας υγείας εμβολιασμός μπορεί καταρχήν να θεωρηθεί μέτρο «αναγκαίο σε μια δημοκρατική κοινωνία».
Είναι μάλιστα κρίσιμο για την περίπτωση των «θεματοφυλάκων», η παράνομη ενέργεια των οποίων στρεφόταν κατά εκπαιδευτικών, ότι τόσο οι αποφάσεις 2387/2020 και 622/2021 του Συμβουλίου της Επικρατείας, όσο και η απόφαση Vavricka του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, είχαν ως ειδικό αντικείμενο τον υποχρεωτικό εμβολιασμό στα σχολεία.
Από πουθενά, συνεπώς, δεν συνεπάγεται παρανομία εκ του «υποχρεωτικού εμβολιασμού» ώστε, ακόμα και ως ιδέα, να δικαιολογείται να οδηγηθούν υποκείμενα δικαίου σε πράξεις «υπέρ της ελευθερίας».
Η δεύτερη αρχή που καταπατούν οι «θεματοφύλακες» συνδέεται με την αμφισβήτηση της επιστήμης, μέσω θεωριών περί δήθεν «βλαπτικότητας» του εμβολιασμού.
Τα «πορίσματα της επιστήμης» δεν ταυτίζονται με την «έκφραση γνώμης» (άρθρο 14 παρ. 1 του Σ), ώστε να κατοχυρώνεται ελεύθερη έκφραση και διάδοση επιστημονικών απόψεων και θεωριών στον καθένα. Η επιστήμη υπηρετείται από (ειδικούς, ανά περίπτωση) επιστήμονες και έχει κανόνες, στην πρώτη γραμμή των οποίων βρίσκονται η έρευνα και η απόδειξη αφενός και η, επίσης βασισμένη σε έρευνα και απόδειξη, αμφισβήτηση συγκεκριμένων συμπερασμάτων. Άλλο η «ελευθερία της επιστήμης» (άρθρο 16 παρ. 1 Σ), δηλαδή η πρόσδοση δυνατότητας σε κάθε πολίτη να σπουδάσει και να υπηρετήσει κάποια επιστήμη, και άλλο η όχι μόνο μη κατοχυρούμενη, αλλά κατά τη γνώμη μου, έμμεσα απαγορευόμενη από το Σύνταγμα «ελευθερία» αμφισβήτησης και υπονόμευσης επιστημονικών πορισμάτων από άσχετους ή απλώς μη ειδικούς.
Και όλα αυτά, πριν ακόμα θεσπιστούν νομοθετικά, όπως συνέβη μέσα στην πανδημία και εξαιτίας της, η στήριξη των αποφάσεων της εκτελεστικής εξουσίας στα πορίσματα της επιστήμης και ειδικό αδίκημα για «διασπορά ψευδών περί την πανδημία ειδήσεων» (άρθρο 191 του Ποινικού Κώδικα, όπως πρόσφατα τροποποιήθηκε).
Ούτε με προκάλυμμα «επιστημονικές» απόψεις, συνεπώς, γεννάται δικαίωμα «αντίστασης» στο όνομα της ελευθερίας.
Η τρίτη και πιο άμεση καταπάτηση συνταγματικής αρχής από τους θεματοφύλακες πηγάζει από την εκ μέρους τους επίκληση του άρθρου 120 του Συντάγματος.
Μου έχει δοθεί ξανά η ευκαιρία να επισημάνω ότι:
- Η ακροτελεύτια διάταξη του Συντάγματος (άρθρο 120 παρ. 4), που θεσπίζει υποχρέωση «αντίστασης με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτε επιχειρεί να καταλύσει το Σύνταγμα με τη βία», έχει εφαρμογή μόνον επί απόπειρας ανατροπής της δημοκρατικής τάξης και όχι επί άσκησης δικαιωμάτων υπό ομαλές δημοκρατικές συνθήκες. Για να νομιμοποιηθεί η εκ της συγκεκριμένης διάταξης αντίσταση απαιτείται δόλος (μη δημοκρατικών στη λειτουργία τους) πολιτειακών Αρχών και τέλεση εκ μέρους τους εγκλήματος κατά της δημοκρατίας. Έκτακτες συνθήκες, όπως αυτές που ισχύουν λόγω πανδημίας και μπορούν να οδηγήσουν σε προσωρινό και υπό προϋποθέσεις νόμιμο περιορισμό στην άσκηση δικαιωμάτων, δεν κάμπτουν τη «δημοκρατική ομαλότητα» και δεν δικαιολογούν προσφυγή στο άρθρο 120 παρ. 4, ούτε επίκλησή του.
- Για όλα τα ατομικά δικαιώματα ισχύουν οι γενικές αρχές που θέτει το άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγματος: η άσκησή τους απαιτεί τήρηση της νομιμότητας και σεβασμό της αναλογικότητας. Η αναλογικότητα, το μέτρο, συμπληρώνει και προστατεύει, δεν ανατρέπει, τη νομιμότητα. Από τις αρχές αυτές συνάγεται υποχρέωση «υπακοής λόγω σεβασμού της δημοκρατίας» και όχι «ανυπακοής σε δημοκρατικές αποφάσεις που δεν αρέσουν».
- Αντίρρηση σε ενδεχόμενη απαγόρευση είναι επιτρεπτή ως έκφραση γνώμης, όχι όμως υπό τη μορφή πρόσκλησης σε παραβίαση της απαγόρευσης ή, πολλώ μάλλον, απόκτησης δικαιώματος από τους διαμαρτυρόμενους να «πάρουν τον νόμο στα χέρια τους».
- Η «δημόσια πρόσκληση σε ανυπακοή» μπορεί να θεωρηθεί ότι παραβιάζει το άρθρο 4 παρ. 1 του Συντάγματος (η αρχή της ισότητας κάμπτεται, όταν ορισμένοι πολίτες, για δικούς τους λόγους, αμφισβητούν τη νομιμότητα) και, πολλαπλώς, το άρθρο 5: προσβολή των δικαιωμάτων των άλλων για εφαρμογή της νομιμότητας, παραβίαση της συνταγματικής υποχρέωσης σεβασμού της νομιμότητας, διάκριση βάσει πεποιθήσεων. Ολόκληρο το «κοινωνικό Κράτος Δικαίου» (άρθρο 25 του Συντάγματος) στηρίζεται σε αυτή την αντίληψη και λειτουργία της έννοιας της νομιμότητας.
- Η «πρόσκληση προς ανυπακοή» είναι ανεπίτρεπτη εφόσον απαγορεύσεις/περιορισμοί κατά των οποίων στρέφεται, στηρίζονται σε νόμους του κράτους. Και τούτο, ανεξαρτήτως της βασιμότητας, ακόμα και της νομιμότητας, επιμέρους διατάξεων ή μέτρων. Η περί της νομιμότητας απόφανση ανήκει αποκλειστικά στα δικαστήρια: μέχρι τα δικαστήρια να αποφανθούν, αυτή τεκμαίρεται ότι υφίσταται, ενώ, εάν αποφανθούν περί μη νομιμότητας, η επιβολή της νομιμότητας αποτελεί έργο της δημόσιας εξουσίας και όχι ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης της διοίκησης σε δικαστική απόφανση, η δημόσια καταγγελία μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί όχι απλώς δικαίωμα των πολιτών, αλλά δημοκρατική τους υποχρέωση, η οποία, ωστόσο, δεν επιτρέπεται να οδηγήσει στην αυτοδικία. Σε περίπτωση, αντίθετα, απόφανσης της δικαιοσύνης υπέρ της νομιμότητας συγκεκριμένων μέτρων ή περιορισμών, η «πρόσκληση σε ανυπακοή» αποκτά και δημοκρατική απαξία και, ενδεχομένως, ποινικές διαστάσεις.
- Η πρόσκληση σε ανυπακοή που υπερβαίνει κάποιο από τα ως άνω τιθέμενα όρια αποτελεί παραβίαση του Συντάγματος από όπου και αν προέρχεται. Δεν θεραπεύεται λόγω της επίκλησης οποιωνδήποτε πεποιθήσεων ή οποιασδήποτε ιδιότητας των «διαμαρτυρομένων».
Είναι προφανές ότι δεν μπορεί να γίνει επίκληση του Συντάγματος, και ειδικώς του ακροτελεύτιου άρθρου του, από τους «εχθρούς» του Συντάγματος (κατά την έκφραση του Ευ. Βενιζέλου, ο οποίος δανείζεται τίτλο παλιότερου βιβλίου του Ν.Αλιβιζάτου) και ότι η δημοκρατική Πολιτεία έχει όχι απλώς δικαίωμα, αλλά χρέος, να αντισταθεί και να τιμωρήσει τέτοιου είδους «αντίσταση».
Κώστας Μποτόπουλος
Συνταγματολόγος, Δικηγόρος
