Στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης για την αντιμετώπιση της πανδημίας του Covid-19 βρίσκεται τον τελευταίο καιρό η χρήση νέων τεχνολογιών που παρακολουθούν σε τακτική και συστηματική βάση άνθρωπο και ιό ταυτόχρονα, που όμως δυστυχώς κινούνται έξω από το φυσικό τους προορισμό.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η χρήση των δεδομένων θέσης των χρηστών των κινητών τηλεφώνων (“location data”), που υποδεικνύουν τη γεωγραφική θέση του κινητού τους τηλεφώνου, άρα και των ιδίων ή ακόμη και η χρήση μεθόδων βιομετρίας, όπως η αναγνώριση του προσώπου και η απομακρυσμένη διάγνωση της υγείας των ανθρώπων.
Έχω την αίσθηση ότι η μεγαλύτερη πλάνη του ανθρώπου είναι εκείνη που θα του δημιουργούσε την πεποίθηση ότι ο μόνος τρόπος να αντιμετωπίσει υγειονομικές απειλές, όπως αυτή της πανδημίας του Covid-19, είναι η χρήση σύγχρονων τεχνολογιών μαζικής και συνεχόμενης παρακολούθησης της συμπεριφοράς του και κατ’ επέκταση της ιδιωτικής του ζωής.
Το lockdown ως σύγχρονο υπερ-όπλο
Α. Η επιλογή των όπλων που χρησιμοποιούνται σήμερα στον πόλεμο κατά της πανδημίας του Covid-19 καθορίζεται από την ηχηρή απουσία -σε παγκόσμιο επίπεδο- της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής.
1. Και όσο δεν υπάρχει εμβόλιο ή έστω φάρμακο για την αντιμετώπιση του Covid-19 τα κράτη επιστρατεύουν άλλα μέτρα για την αντιμετώπισή του ιού. Ως το πλέον αποτελεσματικό μέτρο κρίθηκε – λόγω της μεταδοτικότητας του ιού – επελέγη και εφαρμόζεται ο περιορισμός της ελεύθερης κυκλοφορίας των πολιτών – το περίφημο “lockdown”- με σκοπό τον περιορισμό της διασποράς του μέσω της αποφυγής συγχρωτισμού περισσότερων ατόμων.
Το “lockdown” είναι το σύγχρονο «υπερ-όπλο» κρατών και κυβερνήσεων. Όσο πιο αυστηρό είναι το μέτρο (λ.χ. στο Βέλγιο, στη Γερμανία και αλλού δεν επιτρέπεται η συγκέντρωση περισσότερων των δύο ατόμων σε δημόσιο χώρο) και, βεβαίως, όσο πιο αυστηρή είναι η εφαρμογή του, τόσο καλύτερα – πέραν πάσης αμφιβολίας – είναι και τα αποτελέσματα στον πόλεμο κατά της πανδημίας.
2. Είναι δε αυταπόδεικτο – και το επισημαίνω προς αποφυγή οιασδήποτε παρερμηνείας – ότι υπό τις παρούσες συνθήκες το μέτρο αυτό είναι και πρόσφορο και αναγκαίο για την αντιμετώπιση της πανδημίας (εμπιστεύομαι τις υποδείξεις και αποδείξεις των ειδικών ως προς αυτό).
Οι επιπτώσεις του lockdown στην οικονομία και την ψυχική-σωματική υγεία του ατόμου
Β. Ποιος μπορεί όμως να αγνοήσει τις καταλυτικές επιπτώσεις που (μπορεί να) έχει για την οικονομία αλλά και την -ψυχική και σωματική- υγεία του ανθρώπου ένα τέτοιο περιοριστικό μέτρο, ιδίως αν αυτό διαρκέσει για μεγάλο χρονικό διάστημα;
1. Το “lockdown” των επιχειρήσεων έχει ήδη οδηγήσει -και αυτό θα φανεί σταδιακά- σε κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας. Πολλές επιχειρήσεις που έκλεισαν λόγω της πανδημίας, θα βάλουν οριστικό «λουκέτο», ενώ άλλες που θα καταφέρουν να ξανανοίξουν είναι αμφίβολο αν θα ορθοποδήσουν και θα συνεχίσουν να παράγουν ό,τι παρήγαγαν μέχρι την υγειονομική κρίση. Εκατομμύρια άνθρωποι έχουν ήδη χάσει τη δουλειά τους, ενώ πολλαπλάσιος θα είναι ο αριθμός εκείνων που θα μείνει άνεργος σε λίγους μήνες από σήμερα.
2. Ούτε όμως οι επιπτώσεις της κοινωνικής απομόνωσης ή αποστασιοποίησης (“social distancing”) στην ψυχική και σωματική υγεία του ανθρώπου θα πρέπει να υποτιμηθούν. Η γνωστή φράση του Αριστοτέλη πριν 2.500 χρόνια ότι «ο άνθρωπος είναι φύσει πολιτικὸν ζῷον» γίνεται σήμερα περισσότερο επίκαιρη από ποτέ, καθώς συμβολίζει την αδυναμία του ανθρώπου να ζει απομονωμένος από τους άλλους ανθρώπους.
Ο περιορισμός της ελευθερίας του να μετακινηθεί, να βρεθεί με φίλους και συγγενείς, να (συν)εργασθεί με συναδέλφους του στο χώρο εργασίας του και να εκπαιδευθεί στο φυσικό χώρο του σχολείου και του Πανεπιστημίου, να ασκηθεί σε ομάδα και βεβαίως – κάτι που γίνεται ιδιαίτερα αισθητό τις άγιες ημέρες του Πάσχα – ο περιορισμός της θρησκευτικής λατρείας εντός (ή ακόμη και εκτός) του ναού, έρχεται σε αντίθεση με την ίδια την ανθρώπινη φύση, που μπορεί να υπάρξει και να αναπτυχθεί μόνον σε συνθήκες κοινωνικής και πολιτικής συμβίωσης των ανθρώπων.
3. Για το λόγο αυτό, θα πρέπει τα καθόλα πρόσφορα και αναγκαία αυτά μέτρα να είναι και πρόσκαιρα, διαφορετικά θα επιφέρουν σταδιακά αλλά σταθερά αλλοιώσεις στην προσωπικότητα του ανθρώπου.
Η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών στην εποχή της πανδημίας
Γ. Ενόψει του σύγχρονου οικονομικού και κοινωνικού «τσουνάμι» που απειλεί τις δυτικές κυρίως κοινωνίες, αρκετές κυβερνήσεις είναι έτοιμες να υιοθετήσουν -κάποιες έχουν ήδη υιοθετήσει, όπως η Κίνα, η Σιγκαπούρη, το Ισραήλ, η Νότια Κορέα κ.ά. – τη χρήση νέων τεχνολογιών που παρακολουθούν σε τακτική και συστηματική βάση τον άνθρωπο, που όμως δυστυχώς κινούνται έξω από το φυσικό τους προορισμό.
1. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η χρήση των δεδομένων θέσης των κινητών τηλεφώνων (“location data”), που υποδεικνύουν τη γεωγραφική θέση του κινητού τηλεφώνου του χρήστη.
α) Σύμφωνα με όσα έχουν δει το φως της δημοσιότητας, οι κρατικές αρχές της Κίνας και του Ισραήλ χρησιμοποίησαν ήδη τα δεδομένα θέσης των κινητών τηλεφώνων όσων ήταν φορείς του Covid-19 για να εντοπίσουν και να παρακολουθήσουν την κίνησή τους, αλλά και όσων ήλθαν σε επαφή μαζί τους.
β) Η Νότια Κορέα συνδύασε περισσότερες τεχνολογίες από διαφορετικούς χώρους της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής για να ελέγξει την κίνηση των διαπιστωμένων αλλά και των ύποπτων φορέων του Covid-19. Έτσι αξιοποίησε την ασύλληπτη ποσότητα γνώσης που προσφέρουν τα δεδομένα θέσης των κατόχων κινητών συσκευών δίπλα στα δεδομένα που συλλέγουν καθημερινά οι περίπου 8 εκατομμύρια CCTV κάμερες (μία κάμερα ανά 6 κατοίκους), καθώς και τα δεδομένα των τραπεζικών συναλλαγών, που διενεργούν οι κάτοχοι πιστωτικών και χρεωστικών καρτών.
γ) Η Γερμανία πρότεινε αρχικώς την χρήση των δεδομένων θέσης των κινητών συσκευών για τον εντοπισμό των φορέων του ιού, μετά όμως τις σφοδρές αντιδράσεις της Ομοσπονδιακής Αρχής Προστασίας Δεδομένων, η σχετική διάταξη αποσύρθηκε από το οικείο σχέδιο νόμου.
δ) Πρόσφατα δύο πολύ μεγάλες εταιρείες πληροφορικής, η Apple και η Google, ανακοίνωσαν τη μεταξύ τους συνεργασία για την ανάπτυξη ειδικού λογισμικού, το οποίο θα μπορεί να γνωστοποιεί στον χρήστη ενός smartphone iPhone (Apple) και Android (Google) -που υπολογίζεται ότι χρησιμοποιούνται σήμερα από περίπου 3 δισεκατομμύρια χρήστες- αν έχει έρθει σε επαφή με ένα άτομο που έχει προσβληθεί από κορωνοϊό.
Σύμφωνα με δημοσιεύματα, τα τηλέφωνα θα μπορούν μέσω του λογισμικού αυτού και με τη συγκατάθεση του χρήστη να ανταλλάσσουν ασύρματα ανώνυμες πληροφορίες μέσω εφαρμογών που εκτελούνται από δημόσιες αρχές υγείας. Το ερώτημα όμως παραμένει: Πώς θα είναι δυνατή η ανίχνευση επαφών (contact tracing) μέσω ανώνυμων δεδομένων; Μήπως τελικά δεν πρόκειται για ανώνυμα αλλά για ψευδωνυμοποιημένα δηλαδή για προσωπικά δεδομένα;
Κίνα: Η εκφυλιστική εκδοχή αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών
2. Ακόμη όμως και αν η παρακολούθηση των φορέων/ασθενούντων από τον Covid-19 μέσω των κινητών τους τηλεφώνων μπορεί, υπό αυστηρές προϋποθέσεις και για περιορισμένο χρονικό διάστημα, να γίνει αποδεκτή, τι θα έλεγε κανείς για την «εκφυλιστική» εκδοχή της, που εφάρμοσε η Κίνα;
Σύμφωνα με δημοσιεύματα, η Κίνα ανάγκασε τους πολίτες σε συγκεκριμένες περιοχές της Χώρες να «κατεβάσουν» στα κινητά τους μία ειδική εφαρμογή (Alipay Health Code), η οποία υποδεικνύει στους κατόχους των κινητών συσκευών συγκεκριμένο πλαίσιο μετακίνησης, αναλόγως του χρώματος του κωδικού που τους αποδίδει (πράσινο, κίτρινο και κόκκινο) και το οποίο υποδηλώνει την κατάσταση της υγείας τους και/ή τον κίνδυνο που αποτελούν για τη δημόσια υγεία.
Αν το σύστημα αποδώσει στον κάτοχο του τηλεφώνου πράσινο χρώμα, αυτός μπορεί να κυκλοφορεί οπουδήποτε, με κίτρινο χρώμα είναι υποχρεωμένος να μείνει στο σπίτι του για μία εβδομάδα, ενώ με το κόκκινο χρώμα είναι υποχρεωμένος να παραμείνει σε καραντίνα σπίτι του για δύο εβδομάδες.
Και βέβαια ουδείς -ούτε οι αρχές ούτε η εταιρεία πληροφορικής- ενημερώνει τους πολίτες για τα κριτήρια βάσει των οποίων γίνεται η ταξινόμησή τους ούτε φυσικά για τους αποδέκτες των πληροφοριών και το χρονικό διάστημα διατήρησής τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, βέβαια, οι αρχές του κράτους έχουν ανά πάσα στιγμή τη δυνατότητα να ελέγχουν την κίνηση όχι μόνον των φορέων του Covid-19, αλλά όλων των πολιτών και να παρεμβαίνουν αναλόγως.
Προκλήσεις στο πεδίο των νέων εκφάνσεων αξιοποίησης της τεχνολογίας
Δ. Και όσο ο ιός αποδεκατίζει ανθρώπινες ζωές, όσο η ιατρική επιστήμη δεν ανακαλύπτει το φάρμακο/εμβόλιο για την αντιμετώπισή του όσο η οικονομία καταρρέει και μαζί με αυτή και οι ζωές των ανθρώπων τόσο το δέλεαρ των νέων τεχνολογιών και των δυνατοτήτων που αυτή προσφέρει γίνεται μεγαλύτερο.
Η συζήτηση έχει ήδη ξεκινήσει και στο επίκεντρο βρίσκονται τεχνολογικά εργαλεία και βιομετρικές εφαρμογές, που συνήθως χρησιμοποιούνται για την πρόληψη και την καταστολή και τρομοκρατίας και εγκληματικών πράξεων εν γένει, όπως η αναγνώριση προσώπων (facial recognition), ή για την παρακολούθηση φυλακισμένων, όπως τα ηλεκτρονικά (ίσως όμως και βιομετρικά) βραχιολάκια ή ακόμη και (εμφυτεύσιμα στο ανθρώπινο σώμα) microchip, που δίνουν τη δυνατότητα παρακολούθησης όχι απλώς της τοποθεσίας του ανθρώπου αλλά, πολύ περισσότερο, της θερμοκρασίας του σώματος, της αρτηριακής πίεσης, των καρδιακών παλμών, που έχουν τη δυνατότητα να υποδεικνύουν την κατάσταση όχι μόνον της σωματικής αλλά -ίσως το χειρότερο- και της ψυχικής υγείας και διάθεσης του ανθρώπου.
Ε. Μπορεί όλες αυτές οι εκφάνσεις να θύμιζαν μέχρι πριν λίγο καιρό ταινίες επιστημονικής φαντασίας, σήμερα όμως βρίσκονται στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου -κάποιες εξ αυτών εφαρμόζονται ήδη- και ως εκ τούτου θα πρέπει να αξιολογήσουμε τις επιπτώσεις, που μπορεί να έχει η αλόγιστη -και εκτός του φυσικού τους προορισμού- χρήση των νέων τεχνολογιών στην ιδιωτική μας ζωή.
Η προσέγγιση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων στο ζήτημα των νέων τεχνολογιών
ΣΤ. Ενόψει αυτών των κινδύνων, η αρχική προσέγγιση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων στο ζήτημα των νέων τεχνολογιών και ιδίως της χρήσης των δεδομένων θέσης των κινητών τηλεφώνων για την αντιμετώπιση της πανδημίας είναι μεν κατ’ αποτέλεσμα σωστή, φαίνεται όμως να εκκινεί από εσφαλμένη αφετηρία, καθότι εξομοιώνει -εμμέσως πλην σαφώς- την έννοια της δημόσιας υγείας με αυτή της δημόσιας ασφάλειας, αποδεχόμενο ότι στο πλαίσιο αντιμετώπισης του Covid-19 τα κράτη μπορούν να εισάγουν νομοθετικές ρυθμίσεις για να διασφαλίσουν τη δημόσια ασφάλεια (άρθρο 15 της Οδηγίας 2002/58/ΕΚ).
Έρχεται όμως κατ’ αυτόν τον τρόπο αντιμέτωπο με την πάγια νομολογία των ευρωπαϊκών δικαστηρίων, που ως μέτρα για την προστασία της δημόσιας ασφάλειας θεωρούν εκείνα που αποσκοπούν στην πρόληψη και καταπολέμηση της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος.
Πρόκειται περί μίας εσφαλμένης νομικής προσέγγισης που αφενός δεν ήταν απαραίτητη, αφού μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ο περιορισμός του άρθρου 13 της Οδηγίας 95/46/ΕΚ, που πλέον αντιστοιχεί στο άρθρο 23 του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων, και, αφετέρου, μπορεί να αποδειχθεί ιδιαιτέρως «ολισθηρή» σε περίπτωση αξιολόγησης μέτρων που συνήθως χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας ή (σοβαρών) αξιόποινων πράξεων – αναλόγως πόσο σοβαρός είναι ο περιορισμός των ατομικών δικαιωμάτων, κατά τα ανωτέρω αναφερόμενα.
Ωστόσο, όπως ορθά δέχεται και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, ως ανάχωμα σε αυθαίρετες κρίσεις και αλόγιστες χρήσεις παρεμβατικών στο απόρρητο των επικοινωνιών και την προστασία των προσωπικών δεδομένων εφαρμογών θα πρέπει να θεωρηθεί η αυστηρή εφαρμογή της αρχής της αναλογικότητας (και ιδίως της αναγκαιότητας και της εν στενή εννοία αναλογικότητας). Αυτή αποτελεί το τελευταίο -και ίσως σωτήριο- καταφύγιο της ιδιωτικότητάς μας.
Συμπέρασμα
Η πιο απαισιόδοξη προοπτική για το μέλλον είναι ο εφησυχασμός, η μοιρολατρική αποδοχή και η μιθριδατική εξοικείωση του ανθρώπου με τις καταλυτικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας στην ιδιωτική του ζωή και κατ’ επέκταση στο επίπεδο και την ποιότητα της Δημοκρατίας και του πολιτισμού μας εν γένει.
Αν θέλουμε να προασπίσουμε την ιδιωτικότητά μας και ταυτόχρονα την ποιότητα της σύγχρονης Δημοκρατίας, θα πρέπει να τοποθετηθούμε με κριτική σκέψη απέναντι στις εκφυλιστικές εκφάνσεις της τεχνολογίας, αλλά και με ανιδιοτελή προσήλωση στα δημοκρατικά ιδεώδη και την αξία του ανθρώπου.
Και μια τελευταία -αναγκαία νομίζω- επισήμανση: Οι σκέψεις αυτές δεν συνιστούν άρνηση ούτε καν αμφισβήτηση της εξέλιξης της τεχνολογίας, αλλά έκφραση αγωνίας για την ετοιμότητα της κοινωνίας μας να γνωρίσει και να αντιμετωπίσει το άγνωστο ή και το απροσδόκητο.
Γρηγόρης Λαζαράκος
Αν. Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων (ΣΣΕ)
Διαχειριστής εταίρος της δικηγορικής εταιρείας L & L Law Firm
Υπεύθυνος Προστασίας Δεδομένων (DPO) στη Βουλή των Ελλήνων
