1. Τα νομικά επιχειρήματα έχουν διατυπωθεί με σαφήνεια στη συζήτηση-αντιπαράθεση αναφορικά με τη δυνατότητα ερμηνείας του άρθρου 16 του Συντάγματος ώστε να κριθεί αν είναι συνταγματική ή όχι η αδειοδότηση, εγκατάσταση και λειτουργία παραρτημάτων ξένων πανεπιστημίων στην Ελλάδα, υπό τη μορφή νομικών προσώπων ειδικού σκοπού μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα (ΝΠΠΕ).[1]
Σε σχέση με το ανωτέρω ζήτημα επιβάλλονται, νομίζω, τρεις γενικές παρατηρήσεις: α) Θα ήταν από κάθε άποψη προτιμότερο το «νέο» άρθρ. 16 Σ. να προέκυπτε μέσα από συνταγματική αναθεώρηση. Αυτό βέβαια είναι κοινότοπο, αλλά επιβάλλεται να τονίζεται.
β) Η προσπάθεια δικαιολόγησης της νέας ερμηνείας μέσα από μία νομικοπολιτική ρητορική περί «ζωντανού Συντάγματος»[2] δεν νομίζω ότι είναι ορθή ούτε χρήσιμη. Μάλιστα, η ρητορική για το ζωντανό Σύνταγμα είναι το λιγότερο ατυχής, όταν υιοθετεί την έννοια αυτή με τρόπο αμέθοδο και υπονομευτικό για το αυστηρό Σύνταγμα, προσφέρει δε τη χειρότερη υπηρεσία στην πολύπαθη υπόθεση της κανονιστικότητας του (αυστηρού!) Συντάγματός μας. Το ζωντανό Σύνταγμα μπορεί και πρέπει να ενταχθεί σε μία συνταγματική κουλτούρα προσαρμογής και αλλαγής του Συντάγματος, πέρα από την τυπική του αναθεώρηση,[3] όταν σχετίζεται με αόριστες και αξιολογικές έννοιες (ελευθερία, ισότητα) ή έννοιες που επιδέχονται εξελικτική προσαρμογή στον χρόνο, υποκείμενες στην αλλαγή των αντιλήψεων περί των χρηστών ηθών, όπως π.χ. σε σχέση με την έννοια της οικογένειας και τον γάμο των ομόφυλων ζευγαριών. Στο τελευταίο παράδειγμα, η έννοια του ζωντανού Συντάγματος είναι και χρήσιμη και αναγκαία, αντιδιαστέλλεται δε στην αμερικανική συνταγματική θεωρία προς την αυστηρή ιστορική ερμηνεία (originalism), με βάση τις αντιλήψεις του συντακτικού νομοθέτη. Αλλά δεν είναι καταρχήν ορθή η επίκληση του ζωντανού Συντάγματος κατά τρόπο που αναιρεί ρητή συνταγματική διάταξη και απαγόρευση, διότι αυτό θα έπληττε την κανονιστικότητα και εντέλει την ίδια την υπόσταση του αυστηρού Συντάγματος, κατά τρόπο ανεπίτρεπτο.
γ) Το αληθώς κρίσιμο ερώτημα σε σχέση με τη νέα ερμηνεία του άρθρ. 16 Σ. είναι η σχέση της με το ευρωπαϊκό δίκαιο και την ΕΣΔΑ. Στο σημείο αυτό υποστηρίζονται, όπως ήδη σημειώθηκε, διαφορετικές απόψεις και το ζήτημα θα κριθεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας. Η ουσία είναι, κατ’ εμέ, ότι στους τομείς που το ευρωπαϊκό δίκαιο έχει παγιωθεί με τρόπο που επιβάλλει συγκεκριμένες δεσμεύσεις και υποχρεώσεις, το εθνικό δίκαιο, περιλαμβανομένου του Συντάγματος, πρέπει να ερμηνεύεται σύμφωνα με το ευρωπαϊκό. Ευρωπαϊκή ενοποίηση με επιλεκτική εφαρμογή της αρχής της υπεροχής του ευρωπαϊκού δικαίου, όπου το τελευταίο είναι παγιωμένο βάσει αρμοδιοτήτων της Ένωσης, δεν νοείται.
2. Σκοπός του παρόντος είναι να αναδείξει μια πιο ειδική και συγκεκριμένη πτυχή του ζητήματος, η οποία όμως θα έχει μεγάλη πρακτική σημασία. Πρόκειται για τις συνταγματικές εγγυήσεις του εργασιακού καθεστώτος του διδακτικού ερευνητικού προσωπικού που εργάζεται στα παραρτήματα – ΝΠΠΕ. Οι επιβαλλόμενες από το άρθρ. 16 του Συντάγματος εγγυήσεις του εργασιακού καθεστώτος των μελών ΔΕΠ των ιδιωτικών (μη κρατικών) πανεπιστημίων είναι καθοριστικές για τη διαφύλαξη της ακαδημαϊκής ελευθερίας, δηλαδή του ενιαίου σκληρού κανονιστικού πυρήνα της συνταγματικής ρύθμισης των ΑΕΙ κατά το άρθρ. 16 Σ, είτε με την παραδοσιακή ερμηνεία και εφαρμογή του που απαγόρευε τα ιδιωτικά ΑΕΙ, είτε με την προτεινόμενη νέα ερμηνεία που επιτρέπει τουλάχιστον τα παραρτήματα – ΝΠΠΕ. Με βάση δε το άρθρ. 16 Σ., η ποιότητα της ανώτατης εκπαίδευσης είναι συνυφασμένη και προϋποθέτει την ακαδημαϊκή ελευθερία. Ένα ιδιωτικό «πανεπιστήμιο», οιασδήποτε νομικής μορφής χωρίς εγγυημένη ακαδημαϊκή ελευθερία, δεν είναι πανεπιστήμιο, ίδρυμα ανώτατης εκπαίδευσης, κατά την έννοια του Συντάγματός μας. Ανώτατη εκπαίδευση χωρίς ακαδημαϊκή ελευθερία δεν νοείται.
Η αποτελεσματική διασφάλιση της ακαδημαϊκής ελευθερίας στο επίπεδο των ιδιωτικών πανεπιστημίων με συγκεκριμένες διαδικασίες και αναλυτικές προβλέψεις που θα κατοχυρώνουν (και καταρχήν θα εξομοιώνουν κατ’ αναλογία) τα δικαιώματα του διδακτικού προσωπικού των ιδιωτικών πανεπιστημίων, εν προκειμένω των ΝΠΠΕ, έναντι του εργοδότη τους, προσαρμόζοντας τα προβλεπόμενα για τους καθηγητές των ΑΕΙ στο άρθρ. 16 παρ. 6 Σ., αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα, ήτοι την άλλη όψη, της νέας ερμηνείας του άρθρου 16 Σ. Χωρίς τις συγκεκριμένες αυτές διαδικαστικές εγγυήσεις της ακαδημαϊκής ελευθερίας για τα μέλη ΔΕΠ των ιδιωτικών Α.Ε.Ι. η όποια ρύθμισή τους είναι κολοβή και ελλιπής, το ίδιο δε και η νέα συνταγματική ερμηνεία του άρθρου 16 Σ. Δεν πρόκειται για διακριτική ευχέρεια του κοινού νομοθέτη αλλά για συνταγματική επιταγή απορρέουσα από το άρθρο 16 Σ., ώστε να διασώζεται ο κανονιστικός πυρήνας του και σε σχέση και με τα ιδιωτικά ΑΕΙ. Τη διάσταση αυτή ανέδειξε ιδίως ο Ι. Σαρμάς, ο οποίος τόνισε ότι: «Κατά την ελληνική συνταγματική αντίληψη περί ακαδημαϊκής ελευθερίας λοιπόν ο καθηγητής ενός ΑΕΙ πρέπει να περιβάλλεται με τις ίδιες ουσιαστικές εγγυήσεις ανεξαρτησίας ως οι δικαστικοί λειτουργοί. Αυτό είναι το ίδιον της ακαδημαϊκής εκπαίδευσης, ο πυρήνας της ακαδημαϊκής ελευθερίας κατά το ελληνικό Σύνταγμα».[4]
3. Εφόσον κατά τα ανωτέρω γίνει δεκτή η συνταγματικότητα των παραρτημάτων ΝΠΠΕ, τότε σε σχέση με τα μέλη ΔΕΠ των ιδιωτικών (μη κρατικών) πανεπιστημίων προκύπτουν από το άρθρ. 16 Σ. τα ακόλουθα: Όπως ήδη λέχθηκε κρίσιμη είναι η παρ. 6 του άρθρ. 16 Σ. που προβλέπει τις εγγυήσεις των καθηγητών των ΑΕΙ.
Εξάλλου, το τελευταίο εδάφιο του άρθρ. 16, παρ. 8 Σ., το οποίο ορίζει ότι: «Η σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες απαγορεύεται», αποκλείει σαφώς την εξομοίωση από πλευράς νομικής μεταχείρισης των μελών ΔΕΠ των ΝΠΠΕ με το διδακτικό προσωπικό των ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων, στο οποίο αναφέρεται το πρώτο εδάφιο της παρ. 8: «Νόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τους όρους χορήγησης άδειας για την ίδρυση και λειτουργία εκπαιδευτηρίων που δεν ανήκουν στο Κράτος, τα σχετικά με την εποπτεία που ασκείται πάνω σ’ αυτά, καθώς και την υπηρεσιακή κατάσταση του διδακτικού προσωπικού τους». Το Σύνταγμα ρητά αποκλείει και δεν συμπεριλαμβάνει τις ανώτατες σχολές στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, σε σχέση δε με τα ΑΕΙ περιλαμβάνει κατηγορηματικές διατάξεις υπέρ των μελών ΔΕΠ των ΑΕΙ στην παρ. 6 του άρθρ. 16 Σ.
Ειδικότερα, το νομικό καθεστώς των μελών ΔΕΠ των ΝΠΠΕ ρυθμίζεται ευθέως από το άρθρ. 16, παρ. 1, 2, 6 και 8 Σ. συστηματικά ερμηνευόμενων και εφαρμοζόμενων στο πλαίσιο των ΑΕΙ ΝΠΠΔ, κατά δε την νέα ερμηνεία του άρθρ. 16 Σ. και των παραρτημάτων – ΝΠΠΕ. Από τις εν λόγω διατάξεις του άρθρ. 16 Σ. προκύπτει και αναδεικνύεται η προστασία των καθηγητών, δηλαδή των μελών ΔΕΠ (παρ. 6), των ΑΕΙ, ως εγγύηση της ακαδημαϊκής ελευθερίας και κατ’ επέκταση της ποιότητας της ανώτατης εκπαίδευσης στη χώρας μας.
Συνεπώς, δεν ασκεί οποιαδήποτε επιρροή στην προβληματική για το καθεστώς των μελών ΔΕΠ των ΝΠΠΕ η απόφαση του ΣτΕ (Ολομ.) 2114/2021 η οποία έκρινε ότι οι διατάξεις του άρθρ. 10 του ν. 4713/2020 για την αναμόρφωση του καθεστώτος εργασίας των ιδιωτικών εκπαιδευτικών λειτουργών είναι σύμφωνες με το Σύνταγμα. Η απόφαση αυτή δέχθηκε ότι οι διατάξεις του άρθρ. 10, οι οποίες προβλέπουν αφενός τη σύναψη συμβάσεων εργασίας αορίστου χρόνου για όλους τους διδάσκοντες στα ιδιωτικά σχολεία, με κατάργηση της προγενέστερης ρύθμισης περί υποχρέωσης σύναψης συμβάσεων ορισμένου χρόνου διετούς διάρκειας, αφετέρου δε την υπαγωγή των ζητημάτων πρόσληψης, απασχόλησης και λύσης των εργασιακών τους σχέσεων στις εκάστοτε ισχύουσες διατάξεις της κοινής εργατικής νομοθεσίας, δεν αντίκεινται στο άρθρο 16 παρ. 2 και 8 του Συντάγματος.
4. Το πρόβλημα σε ό,τι αφορά τη συζήτηση για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια είναι ότι αυτή περιορίζεται κυρίως στο αν είναι δυνατή η εγκατάσταση παραρτημάτων ξένων ΑΕΙ στην Ελλάδα σύμφωνα με το άρθρο 16 Σ. και όχι στο ποιες είναι οι έννομες συνέπειες και εγγυήσεις που επιβάλλει το άρθρο 16 Σ. στην λειτουργία των ιδιωτικών ΑΕΙ, περιλαμβανομένων των παραρτημάτων ΝΠΠΕ, όπως π.χ. η ακαδημαϊκή ελευθερία των διδασκόντων. Με βάση τα ανωτέρω, οι συνταγματικές εγγυήσεις του εργασιακού καθεστώτος των μελών ΔΕΠ των ΝΠΠΕ εκτείνονται τουλάχιστον στα ακόλουθα πεδία:
α) Τη διασφάλιση εργασιακής σχέσης, αν όχι αορίστου χρόνου, τουλάχιστον θητείας ικανού χρόνου. Συνεπώς απασχόληση κατά παραγγελία, αναλόγως των αναγκών, ενόσω πρόκειται για κάλυψη πάγιων αναγκών του ΝΠΠΕ δεν είναι θεμιτή. Ο περιορισμός αυτός ισχύει κατ’ εξοχήν σε σχέση με το ελάχιστο απαιτούμενο προσωπικό πλήρους απασχόλησης των 30 μελών ΔΕΠ ΝΠΠΕ που προβλέπει το άρθρ. 153 παρ. 4 του νομοσχεδίου.[5]
β) Η εργασιακή σχέση πρέπει να λειτουργεί με όρους που θα εξομοιώνουν κατά το δυνατόν, ως προς την ακαδημαϊκή ελευθερία, τα μέλη ΔΕΠ του ΝΠΠΕ με αυτό των μελών ΔΕΠ των δημοσίων Πανεπιστημίων, δηλαδή των ΑΕΙ νπδδ. Επομένως, η συνταγματική νομολογία του ΣτΕ για την ακαδημαϊκή ελευθερία και για την ελευθερία εκπαίδευσης κλπ. θα πρέπει να ισχύει αναλογικώς εφαρμοζόμενη, με νομική βάση προεχόντως το άρθρ. 16 Σ. και μόνο δευτερευόντως το άρθρ. 25 παρ. 1, εδ. γ΄ που αφορά την τριτενέργεια των ατομικών δικαιωμάτων.
Συνεπώς θα ήταν κατ’ αρχήν παράνομη, αντισυμβατική και καταχρηστική κάθε παρέμβαση των υπευθύνων διοίκησης/διεύθυνσης (εργοδοτών) των ΝΠΠΕ απέναντι στα μέλη ΔΕΠ (εργαζομένους) που θα αφορούσε, ενδεικτικά, αντιρρήσεις σε σχέση με το ιδεολογικοπολιτικό περιεχόμενο της διδασκαλίας, και παρεμβάσεις για την ευνοϊκή βαθμολογική αντιμετώπιση ορισμένων φοιτητών, προβολή πέρα από κάποιο όριο, συμβατό με την ακαδημαϊκή δεοντολογία, προδιαγραφών για ελαστικότητα στην εξεταστική διαδικασία και στη βαθμολόγηση των φοιτητών κλπ. Οποιαδήποτε τέτοια προσβολή της ακαδημαϊκής ελευθερίας θα αποτελούσε, πέρα από παραβίαση του εργασιακού πλαισίου με έρεισμα την αναλογική εφαρμογή του άρθρ. 16 κατά την ερμηνεία της ακαδημαϊκής ελευθερίας που οφείλει κατά τον νόμο να σέβεται το ΝΠΠΕ, και προσβολή της προσωπικότητας του εργαζομένου μέλους ΔΕΠ κατ’ άρθρ. 57 ΑΚ.
γ) Η εργασιακή σχέση του μέλους ΔΕΠ με το ΝΠΠΕ δεν θα μπορεί να καταγγελθεί εγκύρως για λόγους οι οποία προσβάλλουν την ακαδημαϊκή ελευθερία και η καταγγελία θα είναι άκυρη. Θετική απάντηση πρέπει καταρχήν να δοθεί και στο ερώτημα αν υπό το φως των εγγυήσεων του άρθρ. 16 Σ. για την ακαδημαϊκή ελευθερία και για τα μέλη ΔΕΠ των ΝΠΠΕ, επιβάλλεται η διαδικασία του προληπτικού ελέγχου νομιμότητας της καταγγελίας των συμβάσεων εργασίας των μελών ΔΕΠ των ΝΠΠΕ από επιτροπή δικαστικών λειτουργών, σε αντίθεση με τα όσα έχουν κριθεί (ΣΕ Ολομ. 2114/2021) για τους ιδιωτικούς εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (βλ. ανωτέρω).
δ) Η οργάνωση της εργασιακής σχέσης θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε να αντιστοιχεί σε μία κλίμακα βαθμίδων, αναλόγως των προσόντων και της εμπειρίας, όπως συμβαίνει με τα μέλη ΔΕΠ των ΑΕΙ νπδδ, δηλαδή σταδιοδρομίας, με σεβασμό στην αρχή της αξιοκρατίας, η οποία δεν επιτρέπει την ισοπεδωτική εξομοίωση των πάντων (η διάταξη του άρθρ. 153 παρ. 5 του νομοσχεδίου δεν αρκεί).
Σε σχέση με τα μέλη ΔΕΠ των ΝΠΠΕ τα συνταγματικά ερείσματα της προστασίας της ακαδημαϊκής ελευθερίας και του καθεστώτος των μελών ΔΕΠ των ΑΕΙ, σύμφωνα με το άρθρ. 16 παρ. 6 Σ., παρέχουν ασύγκριτα ισχυρότερη νομική προστασία, σε σύγκριση με τους ιδιωτικούς εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (16 παρ. 8, εδ. α΄) για τους οποίους το Σύνταγμα αρκείται σε απλή επιφύλαξη του νόμου. Συνεπώς αναβαθμίζεται και ισχυροποιείται στο έπακρο το σκεπτικό της μειοψηφίας στην ΣΕ 2114/2021, η οποία επικαλέστηκε την «ιδιαιτερότητα του εκπαιδευτικού λειτουργήματος» και τόνισε ότι: «η μονόπλευρη ενίσχυση της ελευθερίας του ιδιοκτήτη του ιδιωτικού σχολείου να απολύει το διδακτικό προσωπικό αναιτιωδώς και χωρίς ουσιαστικό έλεγχο από τη Δημόσια Διοίκηση, είναι πρόσφορη να οδηγήσει στην άσκηση του εκπαιδευτικού έργου υπό τον φόβο της αυθαίρετης καταγγελίας της σχέσης εργασίας του εκπαιδευτικού και να παραβλάψει την ανεξαρτησία του έναντι του ιδιοκτήτη του ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου και κάθε τρίτου, επί ζημία της παρεχόμενης εκπαίδευσης και των μαθητών».[6] Ακριβώς αυτό το ενδεχόμενο το άρθρ. 16 Σ. επιβάλλει να αποτραπεί σε σχέση με την ανώτατη εκπαίδευση. Ειδικότερα:
Ο κανόνας του εργατικού δικαίου περί της αναιτιώδους καταγγελίας των συμβάσεων εργασίας αορίστου χρόνου των ιδιωτικών εκπαιδευτικών από τον εργοδότη βρίσκει το όριο του στη συνταγματική αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας και της συνταγματικής προστασίας των μελών ΔΕΠ των παραρτημάτων – ΝΠΠΕ. Σε σχέση με τα εν λόγω μέλη ΔΕΠ δεν αναγνωρίζεται από το Σύνταγμα με βάση το άρθρ. 16, «διοικητική ευελιξία», όπως στους ιδιοκτήτες των ιδιωτικών σχολείων, όσον αφορά τη διαχείριση του ανθρώπινου δυναμικού τους, μέσω της κατάργησης των προγενέστερων ρυθμίσεων που προέβλεπαν την καταγγελία των συμβάσεων εργασίας των ιδιωτικών εκπαιδευτικών μόνο για συγκεκριμένους λόγους. Τα μέλη ΔΕΠ των ΝΠΠΕ μπορούν σε κάθε περίπτωση να επικαλεσθούν το άρθρο 281 ΑΚ, προβάλλοντας συγκεκριμένους ισχυρισμούς για υπέρβαση των ορίων που θέτει η διάταξη του άρθρου αυτού στο δικαίωμα της καταγγελίας.
5. Το υπό ψήφιση νομοσχέδιο διακηρύσσει σε αρκετά σημεία την αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας στο πλαίσιο των ΝΠΠΕ. Το άρθρ. 133 παρ. 2 προβλέπει ότι: «Για την εκπλήρωση της αποστολής τους, τα παραρτήματα – Ν.Π.Π.Ε. οργανώνονται και λειτουργούν με κανόνες και πρακτικές που διασφαλίζουν την τήρηση και προάσπιση ιδίως των αρχών: α) της ελευθερίας στη διδασκαλία και την έρευνα, και της ακαδημαϊκής ελευθερίας, β) της ερευνητικής και επιστημονικής δεοντολογίας, γ) της ποιότητας, της προσβασιμότητας, της αξιοκρατίας και της κοινωνικής αποστολής της ανώτατης εκπαίδευσης, δ) της αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας στη διαχείριση του προσωπικού, των πόρων και των υποδομών τους, ε) της πλήρους διαφάνειας, στ) της λογοδοσίας».
Κατά το άρθρ. 136: «Τα παραρτήματα – Ν.Π.Π.Ε. υπάγονται στην εποπτεία του Υπουργείου Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού, το οποίο κατά την άσκησης της εποπτείας συνεργάζεται με την Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης προς διασφάλιση της καλύτερης δυνατής άσκησης της εποπτικής αρμοδιότητας αναφορικά με την οργάνωση, λειτουργία και αποστολή τους προς εξυπηρέτηση του γενικού συμφέροντος και των συνταγματικών σκοπών της ανώτατης εκπαίδευσης, με σεβασμό στην ακαδημαϊκή ελευθερία και την ελευθερία διδασκαλίας και έρευνας»
Το άρθρ. 150 φέρει τον τίτλο Ακαδημαϊκή ελευθερία και προβλέπει ότι: «Στα παραρτήματα – Ν.Π.Π.Ε. κατοχυρώνεται και προστατεύεται η ακαδημαϊκή ελευθερία στην έρευνα και τη διδασκαλία, η οποία αποτελεί θεσμική εγγύηση της αδέσμευτης και απαραβίαστης επιστημονικής σκέψης, έρευνας και διδασκαλίας».
Το άρθρ. 153 παρ. 2 ορίζει σε σχέση με τα μέλη ΔΕΠ ότι: «Τα κριτήρια εκλογής και εξέλιξης εγκρίνονται από το μητρικό ίδρυμα και τηρούν τις αρχές της διαφάνειας, της λογοδοσίας, της αξιοκρατίας, της ακαδημαϊκής ελευθερίας και της ποιοτικής παροχής υπηρεσιών ανώτατης εκπαίδευσης. 101 3. Η οργάνωση και η παροχή ακαδημαϊκού έργου, στο οποίο περιλαμβάνεται κατεξοχήν το διδακτικό και το ερευνητικό έργο, γίνονται σύμφωνα με την αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας».
Αλλά, με βάση όσα αναπτύχθηκαν προηγουμένως, είναι πρόσφορο και ενδεδειγμένο, αν όχι απαραίτητο και αναγκαίο, για τη συμφωνία του νόμου με το Σύνταγμα να προβλεφθεί ρητά και σαφώς το εργασιακό πλαίσιο των μελών ΔΕΠ, στις αδρές γραμμές του, ώστε να καλυφθούν τα σημεία που προαναφέρθηκε ότι επιβάλλονται από το άρθρ. 16 Σ. Αυτό θα μπορούσε να γίνει νομοτεχνικά με μία πρόσθετη ειδική διάταξη του νόμου, π.χ. ως παρ. στο άρθρ. 153. Τέλος, χρήσιμο είναι να διευκρινιστεί στην παρ. 2, περ. βγ) του άρθρ. 143 (κυρώσεις) ότι επιβάλλονται διοικητικές κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Το κρίσιμο και ουσιώδες είναι να γίνεται ρητά και σαφώς εκ του νόμου η στάθμιση της ακαδημαϊκής ελευθερίας με το δικαίωμα του εργοδότη, υπέρ της ακαδημαϊκής ελευθερίας.[7]
Εντούτοις, όπως επισήμανε και η Επιστημονική Υπηρεσία της Βουλής, στην από 5.3.2024, Έκθεση επί του νομοσχεδίου «Ενίσχυση του Δηµόσιου Πανεπιστηµίου – Πλαίσιο λειτουργίας µη κερδοσκοπικών παραρτηµάτων ξένων πανεπιστηµίων» σ. 34:
«Εν προκειµένω, σύµφωνα µε το άρθρο 137 του νοµοσχεδίου, για τη χορήγηση και τη διατήρηση άδειας εγκατάστασης και λειτουργίας παραρτήµατος µητρικού ιδρύµατος, το µητρικό ίδρυµα πρέπει να ελέγχει την ακαδηµαϊκή διοίκηση και να εγγυάται την ορθή τήρηση των ακαδηµαϊκών προτύπων, ελέγχοντας το παράρτηµα – Ν.Π.Π.Ε. ‘µέσω: αα) συµµετοχής µε απόλυτη πλειοψηφία στο κεφάλαιο και στα όργανα διοίκησης του παραρτήµατος – Ν.Π.Π.Ε. ή αβ) εκπαιδευτικής συµφωνίας’. Περαιτέρω, κατά το άρθρο 135, το µητρικό ίδρυµα εγκρίνει το Διοικητικό Συµβούλιο του παραρτήµατος. Στην περίπτωση µόνης της εκπαιδευτικής συµφωνίας, χωρίς οποιαδήποτε οργανική (έστω µερική) σχέση του µητρικού ιδρύµατος µε το ηµεδαπό νοµικό πρόσωπο, το τελευταίο θα ανήκει καθ’ ολοκληρία στους ιδρυτές/µετέχοντες στο κεφάλαιό του, και δεν θα µπορεί να θεωρηθεί ούτε υποκατάστηµα ούτε θυγατρική του πρώτου. Ο ακαδηµαϊκός έλεγχος και η εγγύηση, και η έγκριση της διοίκησης, δηµιουργούν, κατά τα λοιπά, στενό σύνδεσµο µε το µητρικό ίδρυµα. Όµως, δεν είναι σαφές αν αυτά επαρκούν ώστε το παράρτηµα να θεωρηθεί ότι ενεργεί για το µητρικό ίδρυµα, όπως στην περίπτωση πρακτορείας, δοθέντος ότι ουσιώδη ζητήµατα των σχέσεων µε τους φοιτητές, που δεν εµπίπτουν στην ακαδηµαϊκή αυτοδιοίκηση (π.χ., δίδακτρα) θα αποφασίζονται από το ηµεδαπό νοµικό πρόσωπο, ότι η οικονοµική διαχείριση (η οποία, υπό το φως του µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, συναρτάται µε τη φύση της εκπαιδευτικής δραστηριότητας) ανήκει στο ηµεδαπό ίδρυµα και ότι δεν προβλέπεται µηχανισµός εποπτικής ευθύνης του µητρικού ιδρύµατος ούτε συνεργασία των εποπτικών αρχών, ώστε να αποτρέπονται κενά εποπτείας».
6. Το χειρότερο για την ανώτατη εκπαίδευση στην Ελλάδα, θα είναι ένα δημόσιο πανεπιστήμιο που θα τηρεί μεν φαινομενικά την ισότητα, αλλά θα είναι αφημένο στη βία, χωρίς να διασφαλίζει την αριστεία, και ένα ιδιωτικό πανεπιστήμιο, χωρίς εγγυημένη ακαδημαϊκή ελευθερία.
Το δημόσιο Πανεπιστήμιο ήταν και πρέπει να παραμείνει αξιόπιστος θεσμός κοινωνικής κινητικότητας, αριστείας και προόδου, εφάμιλλο με τα σοβαρά Ιδρύματα του εξωτερικού. Θα ήταν βαθιά άδικο και ταξικό να στερούνται υψηλού επιπέδου μόρφωσης όσοι δεν έχουν τα οικονομικά μέσα να χρηματοδοτήσουν σπουδές στο εξωτερικό ή στο εσωτερικό. Ενόψει τούτου, νομίζω ότι είναι θετικό βήμα για την ανώτατη εκπαίδευση η αναγνώριση ιδιωτικών (μη κρατικών) πανεπιστημίων, αλλά όχι άνευ όρων:
α) Αν η ίδρυση τους οδηγήσει σε ασφυκτικό έλεγχο εποπτείας τους από το Υπουργείο Παιδείας, εντείνοντας και διευρύνοντας τον έλεγχο του κράτους στην κοινωνία, τότε αυτό δεν το θεωρώ ευνοϊκή εξέλιξη για τον πολιτικό φιλελευθερισμό της ελληνικής κοινωνίας ούτε για τα πανεπιστήμια, δημόσια και ιδιωτικά.
β) Αν όμως η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων συνδυαστεί i. με εγγυήσεις φιλελεύθερης, ευρωπαϊκής και δημοκρατικής παιδείας, ii. με τον αναγκαίο έλεγχο χρηματοδοτικής διαφάνειας και προστασίας της ακαδημαϊκής ελευθερίας διδασκόντων και διδασκομένων, iii. με τη μείωση της γραφειοκρατίας των δημοσίων ΑΕΙ, iv. με την αντιμετώπιση του κινδύνου να αποκτήσουν λίγοι οικονομικά ισχυροί ιδιώτες (π.χ. οι ελέγχοντες ένα μεγάλο μέρος της ενημέρωσης ή της υγείας) ακόμη μεγαλύτερο έλεγχο της ελληνικής κοινωνίας, μέσω των ιδιωτικών πανεπιστημίων, τότε η ίδρυσή τους μπορεί να προσφέρει και να αποβεί θετική.
γ) Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί θεμελιώδη συνταγματική επιταγή (άρθρ. 16 Σ.) στο πλαίσιο της σύμβασης ιδιωτικού δικαίου μεταξύ παραρτήματος – ΝΠΠΕ και μέλους ΔΕΠ του ΝΠΠΕ, η διασφάλιση και ο σεβασμός της ακαδημαϊκής ελευθερίας.
Γιάννης Α. Τασόπουλος
Καθηγητής ΕΚΠΑ, δικηγόρος
Υποσημειώσεις:
[1] Βλ. Β. Σκουρής, Ευ. Βενιζέλος, Η σύμφωνη με το ενωσιακό δίκαιο ερμηνεία του 16 παρ. 5 και 8 του Συντάγματος, Εκδ. Σάκκουλα, 2024, σ. 73. Οι ίδιοι, Μη κρατικά ΑΕΙ: Σε ποια έννομη τάξη; [εφημ. Καθημερινή της 25ης Φεβρουαρίου 2024]. Ι. Σαρμάς, Η προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας κεντρικό ζητούμενο για το μέλλον της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στη χώρα μας Syntagma watch 26.1.2024 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-prostasia-ths-akadimaikis-eleftherias/. Ο ίδιος, Η ελευθερία ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστημίων ως ενωσιακό θεμελιώδες δικαίωμα, ΔτΑ, 77, 2018, σ. 647 επ. Ν. Αλιβιζάτος, Γνωμοδότηση, Δεν αντίκειται στο Σύνταγμα η λειτουργία των παραρτημάτων ξένων πανεπιστημίων στην Ελλάδα, ΝοΒ 72 (2024) σ. 44. Αντ. Μανιτάκης, Η συνταγματικότητα του νόμου για τα ξένα ΑΕΙ σ. 31 [Καθημερινή Κυριακή 3.3.2024]. Βλ. αντίθετα, την δήλωση των 8 συνταγματολόγων, Syntagma watch 9.2.2024 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/oktw-kathigites-syntagmatikou-dikaiou-krinoun-antisyntagmatikes-tis-diataxeis-gia-ta-idiwtika-panepistimia/ και ιδίως, Γ. Δρόσος, Ιδιωτικά Πανεπιστήμια και η κακομεταχείριση του συνταγματικού λόγου, Syntagma watch 4.3.2024 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/idiwtika-panepistimia-kai-h-kakometaxeirish-tou-syntagmatikou-logou/. Ξενοφών Κοντιάδης, Αντισυνταγματική η λειτουργία ιδιωτικών Πανεπιστημίων, syntagma watch 13.2.2024 https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/antisyntagmatiki-i-leitourgia-idiwtikwn-panepistimiwn/. Κ. Γιαννακόπουλος, Μεθόδευση διάσπασης του κρατικού μονοπωλίου, Constitutionalism.gr (3.3/4.3.2024) https://www.constitutionalism.gr/methofefsi-diaspasis-tou-kratikou-monopoliou/. Γ. Κουβελάκης, Τα ιδιωτικά Πανεπιστήμια ως δοκιμασία του κανονιστικού κύρους του Συντάγματος, Constitutionalism.gr 1.3.2024.
[2] Βλ. J. Balkin, Το Ζωντανό Σύνταγμα, (Μτφ. Εισαγωγή, Απ. Βλαχογιάννη), Εκδ. Παπαζήση, 2018, σ. 195. Γ. Τασόπουλος, Σχόλιο για τη συνταγματική ερμηνεία,Mέρος Β΄, Αυστηρό και Ζωντανό Σύνταγμα, Εφαρμ.Δ.Δ, ΣΤ΄,1/1993, σ. 67, 78.
[3] Βλ. Ξ. Κοντιάδης, Αλκ. Φωτιάδου, Η ανθεκτικότητα του Συντάγματος, Εκδ. Σάκκουλα, 2016, σ. 78, 88, 100.
[4] Βλ. όπ.π., Η προστασία της ακαδημαϊκής ελευθερίας κεντρικό ζητούμενο…
[5] Βλ. συναφώς την ενδιαφέρουσα προβληματική της απόφασης του ΑΠ (Πλήρης Ολομ.) 3/2021 (πολιτική).
[6] Βλ. περίληψη της απόφασης του ΣτΕ σε: https://www.adjustice.gr/webcenter/portal/ste/pageste/epikairotita/apofaseis?contentID=DECISION-TEMPLATE1638521167448&_afrLoop=10409222070440598#!%40%40%3F_afrLoop%3D10409222070440598%26centerWidth%3D65%2525%26contentID%3DDECISION-TEMPLATE1638521167448%26leftWidth%3D0%2525%26rigthWidth%3D35%2525%26showFooter%3Dfalse%26showHeader%3Dtrue%26_adf.ctrl-state%3Dy6oa8hr7k_62
[7] Ευχαριστώ για την αναφορά στη στάθμιση αυτή τον εργατολόγο, κ. Δ. Βασιλείου.
