Το θέμα της ψήφου των εκτός ελληνικής επικρατείας εκλογέων στον τόπο της κατοικίας τους όπως είναι το ορθότερο να ονομάζεται και όχι το επικοινωνιακά βολικότερο αλλά νομικά μη ακριβές «η ψήφος των αποδήμων» ή των «Ελλήνων του εξωτερικού» ξεκινάει από την Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή που ψήφισε το Σύνταγμα του 1975 και διατρέχει από τότε σχεδόν όλη τη Μεταπολίτευση μέχρι τις ημέρες μας. Κατ’ ακριβολογία πρόκειται για την διευκόλυνση όσων Ελλήνων πολιτών είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους στην Ελλάδα να ασκήσουν το ενεργητικό εκλογικό τους δικαίωμα στον τόπο ή κοντά στον τόπο της κατοικίας τους στο εξωτερικό. Δεν πρόκειται περί απονομής του εκλογικού δικαιώματος σε όσους δεν το έχουν, διότι απλούστατα δεν έχουν την ελληνική ιθαγένεια, άρα δεν αφορά όλους τους ομογενείς ή τους αποδήμους, και αποτελεί διευκόλυνση για την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος σε όσους το έχουν. Κατά συνέπεια τα περί δήθεν εκατομμυρίων που πρόκειται να ψηφίσουν στις βουλευτικές εκλογές, αποκτώντας το πρώτον το εκλογικό τους δικαίωμα με την νομοθετική ρύθμιση, αυτή ή την προηγούμενη, και θα «νοθεύσουν» το εκλογικό αποτέλεσμα με την ψήφο τους αποτελούν μυθολογία όσων δεν γνωρίζουν ή προσποιούνται ότι δεν γνωρίζουν και τα λένε για ιδεοληπτικούς λόγους.
Ενώ η αρχική ρύθμιση του άρθρου 51 παρ. 4 εδ. α΄ Σ που προέβλεψε τη διακριτική ευχέρεια του κοινού εκλογικού νομοθέτη να καθιερώσει μία τέτοια δυνατότητα υπήρξε πρωτοποριακή στη συνταγματική μας ιστορία, επικρίθηκε έντονα από το σύνολο των κομμάτων της τότε Αντιπολίτευσης, προεξαρχούσης της Ενωμένης Αριστεράς, διότι δεν προέβλεψε συνταγματική υποχρέωση αλλά απλή διακριτική ευχέρεια για τον νομοθέτη. Παρά τις υποσχέσεις του ότι θα φέρει σχετικό νομοσχέδιο όταν θα έρθει στην εξουσία μαζί με αυτό της «ψήφου στα 18», το ΠΑΣΟΚ δεν το έπραξε ποτέ για τους Έλληνες εκλογείς του εξωτερικού, αν και η ετέρα υπόσχεση, της ψήφου στα 18, υλοποιήθηκε με το πρώτο νομοσχέδιο που έφερε προς ψήφιση. Έκτοτε η κάθε κυβέρνηση υποσχόταν επίλυση του θέματος, κάτι που δεν έγινε ποτέ και όχι μόνο αυτό αλλά όλως παραδόξως η Ζ΄ Αναθεωρητική Βουλή με τη σύμπραξη και των 2 μεγάλων κομμάτων αναθεώρησε το άρθρο 51 παρ. 4 Σ θέτοντας τη ρήτρα ότι οποιοδήποτε νομοσχέδιο καθιερώνει μία τέτοια δυνατότητα θα πρέπει να ψηφισθεί από τουλάχιστον τα δύο τρίτα των Βουλευτών δηλ. τουλάχιστον 200 Βουλευτές, κάτι που αποτέλεσε τροχοπέδη, όπως απέδειξε η συνέχεια σε κάθε προσπάθεια νομοθετικής καθιέρωσης μίας τέτοιας δυνατότητας για σχεδόν δύο δεκαετίες.
Με αυτά και με εκείνα και ύστερα από δύο αποτυχημένες νομοθετικές απόπειρες, φτάσαμε στην Θ΄ Αναθεωρητική Βουλή η οποία προήλθε από τις εκλογές του 2019 όπου το θέμα ετέθη από την κυβερνητική πλειοψηφία της ΝΔ με τη σύμπραξη του ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ και της Ελληνικής Λύσης. Η άρνηση του ΣΥΡΙΖΑ να συμπράξει σε ένα τέτοιο εγχείρημα και ακόμα χειρότερα η προδήλως αντισυνταγματική πρότασή του να μην προσμετρώνται οι ψήφοι των Ελλήνων του εξωτερικού στο σύνολο των ψήφων ανά την Επικράτεια οδήγησε τα πράγματα σε αδιέξοδο λόγω της αδυναμίας εύρεσης των 200 ψήφων. Τη λύση έδωσε τελικά το ΚΚΕ που πρότεινε μία συμβιβαστική λύση επιβολής περιορισμών σε μία τέτοια διευκόλυνση, οι οποίες αποτέλεσαν τον συμβιβασμό της αναθεώρησης του άρθρου 54 Σ με την εισαγωγή της νέας παρ. 4 κατά συνταγματικά αδόκιμο και αμφιλεγόμενο τρόπο[1]. Τον συμβιβασμό αυτόν αποδέχθηκε εκών άκων και ο ΣΥΡΙΖΑ. Η παράγραφος αυτή θα νομιμοποιούσε τους περιορισμούς που θα επέβαλε ο κοινός εκλογικός νομοθέτης, δηλ. η Βουλή με πλειοψηφία άνω των 200 Βουλευτών, στη δυνατότητα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος στο εξωτερικό, όπως και έγινε με το άρθρο 2 παρ. 2 του Ν. 4648/2019 που καθιέρωσε για πρώτη φορά μία τέτοια δυνατότητα. Η διάταξη αυτή, αποτέλεσμα ενός κακόσχημου συμβιβασμού, που ήταν όμως αναγκαίος τη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία, προέβλεψε ότι το δικαίωμα ψήφου στο εξωτερικό έχουν όσοι είναι εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους και παράλληλα συγκεντρώνουν σωρευτικά τα παρακάτω κριτήρια: α) να έχουν διαμείνει συνολικά δύο (2) έτη εντός της Ελληνικής Επικράτειας κατά το χρονικό διάστημα των τελευταίων τριάντα πέντε (35) ετών από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης εγγραφής στους ειδικούς εκλογικούς καταλόγους του εξωτερικού και β) να έχουν υποβάλει φορολογική δήλωση κατά το τρέχον ή το προηγούμενο φορολογικό έτος. Γίνεται σαφές ότι ειδικά η πρώτη προϋπόθεση απέκλειε πρακτικά τους Έλληνες του brain drain της δεκαετίας του 2010, ένα ιδιαίτερα ζωτικό και δυναμικό κομμάτι του σύγχρονου ελληνισμού, αποτελούμενο κυρίως από νέους ανθρώπους με υψηλά ακαδημαϊκά και επαγγελματικά προσόντα, οι οποίοι μετανάστευσαν στο εξωτερικό για εργασία και είχαν μόνιμη εργασία και βέβαια κατοικία στο εξωτερικό, αλλά που δεν είχαν διαμείνει συνολικά 2 έτη εκτός Ελλάδας από τον χρόνο της αποδημίας τους.
Παράλληλα, δεν προβλέφθηκε η ύπαρξη πολλών εκλογικών τμημάτων εξωτερικού, με αποτέλεσμα Έλληνες εκλογείς που επιθυμούσαν να ψηφίσουν στο εξωτερικό να χρειάζεται να κάνουν χιλιάδες χιλιόμετρα για να ψηφίσουν στο κοντινότερο εκλογικό τμήμα εντός της χώρας τους ή να πρέπει να πηγαίνουν σε άλλη χώρα.
Η ρύθμιση του νέου νομοσχεδίου καταργεί με ένα άρθρο όλους τους περιορισμούς που προέβλεψε το άρθρο 2 παρ. 2 Ν. 4648/2019 και «συνταγματοποίησε» κατά τρόπο συνταγματικά ανορθόδοξο το άρθρο 54 παρ. 4 Σ όπως αυτό αναθεωρήθηκε με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2019. Η ρύθμιση είναι αναμφίβολα θετική, αίρει τους ως άνω αμφιβόλου συνταγματικότητας περιορισμούς και δίνει δικαίωμα σε κάθε Έλληνα εκλογέα, δηλ. κάθε Έλληνα που έχει ελληνική ιθαγένεια και είναι εγγεγραμμένος στους εκλογικούς καταλόγους και όχι σε κάθε ελληνικής καταγωγής ή ομογενή αλλοδαπό δεύτερης, τρίτης ή τέταρτης γενιάς, να ψηφίσει στον τόπο ή κοντά στον τόπο της κατοικίας του. Η ρύθμιση αυτή ενισχύει και υλοποιεί τη συνταγματική επιταγή του άρθρου 108 Σ προς το Κράτος να μεριμνά για τη ζωή του απόδημου ελληνισμού (εδώ εννοεί στο σύνολό του και ανεξαρτήτως ιθαγένειας) και τη διατήρηση δεσμών με την μητέρα πατρίδα. Ένας τέτοιος δεσμός είναι αναμφίβολα η δυνατότητα των Ελλήνων εκλογέων του εξωτερικού να ψηφίζουν στον τόπο της κατοικίας τους και να συμμετέχουν στα κοινά της μητέρας πατρίδας.
Πολύ φοβάμαι όμως ότι και αυτή η κατά τα άλλα θετική ρύθμιση μπορεί να αποβεί ατελέσφορη για πρακτικούς λόγους. Για τον λόγο αυτόν, η μεν ελληνική διοίκηση θα πρέπει να μεριμνήσει για τη δημιουργία όσο το δυνατόν περισσοτέρων εκλογικών τμημάτων εξωτερικού και ο Έλληνας νομοθέτης σε ύστερη φάση, ει δυνατόν και εντός της τρεχούσης κοινοβουλευτικής περιόδου, να φροντίσει για την καθιέρωση της επιστολικής και γιατί όχι και της ηλεκτρονικής ψήφου τουλάχιστον για τους Έλληνες του εξωτερικού. Για τους τελευταίους, μία τέτοια δυνατότητα είναι αδιαμφισβήτητα συνταγματική σύμφωνα με το άρθρο 51 παρ. 4 Σ, αν κι εγώ νομίζω ότι κάτι τέτοιο μπορεί να καθιερωθεί και για τους ψηφοφόρους εντός της ελληνικής Επικράτειας, όπως συμβαίνει σε πολλές άλλες χώρες, χωρίς συνταγματική αναθεώρηση. Εν πάση περιπτώσει, η αρχή μπορεί να γίνει με τους Έλληνες του εξωτερικού. Επιχειρήματα περί δήθεν «μειωμένου ενδιαφέροντος» των Ελλήνων του εξωτερικού για τα ελληνικά κοινά πράγματα είναι όχι μόνο αβάσιμα για τους Έλληνες του εξωτερικού κι αυτό το γνωρίζουμε πολύ καλά όσοι έχουμε ζήσει στο εξωτερικό και έχουμε έρθει σε επαφή με τους εκεί Έλληνες αλλά και άδικα, διότι μειωμένο ενδιαφέρον μπορούν να έχουν και έχουν και πολλοί Έλληνες του εσωτερικού. Τι πρέπει να γίνει, να τους αφαιρέσουμε το εκλογικό δικαίωμα; Και από πότε το αυξημένο ή μειωμένο ενδιαφέρον για τα κοινά αποτελεί παράγοντα άσκησης του εκλογικού δικαιώματος; Τέτοια επιχειρήματα αντιστρατεύονται όχι μόνο την αρχή της καθολικότητας της ψήφου του άρθρου 51 παρ. 3 εδ. α΄ Σ αλλά και τη δημοκρατική αρχή από την οποία η αρχή της καθολικότητας απορρέει. Το δε επιχείρημα περί σύνδεσης της άσκησης του εκλογικού δικαιώματος με την εκπλήρωση της φορολογικής υποχρέωσης στην Ελλάδα, όχι μόνο έρχεται σε αντίθεση με το άρθρο 108 Σ αλλά ευτελίζει την ελληνικότητα και την ελληνική συνείδηση σε υλική διάσταση. Το επιχείρημα αυτό χρησιμοποιείται αντίστροφα από όσους είναι υπέρμαχοι της χορήγησης ελληνικής ιθαγένειας στους αλλοδαπούς κατοίκους στην Ελλάδα με μοναδικό κριτήριο ότι εργάζονται εδώ και φορολογούνται, ωσάν η ελληνικότητα να αποτελεί αντικείμενο φορολόγησης.
Το σημερινό κυβερνών κόμμα έχει δείξει τόσο στην προηγούμενη κυβερνητική του θητεία όσο και στην παρούσα ότι όταν επιχειρεί ρηξικέλευθες τομές το πράττει βήμα βήμα. Το τελικά ψηφισθέν από την πλειοψηφία των 208 βουλευτών νομοσχέδιο αποτελεί ένα βήμα. Ας ελπίσουμε να ακολουθήσουν κι άλλα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Χαράλαμπος Τσιλιώτης
Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Διευθυντής Ινστιτούτου Διαφάνειας και Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Ευρωπαϊκού Οργανισμού Δημοσίου Δικαίου, Μέλος Επιτροπής Συνταγματικών Δικαιωμάτων ΔΣΑ
Υποσημειώσεις:
[1] Πρβλ. αναλυτικά τις ενστάσεις αντισυνταγματικότητας, τόσο διαδικαστικές όσο και ουσιαστικές για την αναθεώρηση του άρθρου 54 παρ. 4 εδ. α΄ Σ σε σχέση με το άρθρο 110 Σ που έχω διατυπώσει σε Χ. Τσιλιώτης, Το νέο άρθρο 54 παρ. 4 εδ. α΄ Σ. Ενστάσεις αντισυνταγματικότητας σε μία ρύθμιση που επιτρέπει περιορισμούς στην εκτός Επικρατείας άσκηση του εκλογικού δικαιώματος, ΤοΣ 2021, σελ. 121 επ., ιδιαίτερα σελ. 165 επ. Πρβλ. επίσης ο ίδιος, Η αντισυνταγματικότητα των περιορισμών στην άσκηση του εκλογικού δικαιώματος των αποδήμων στον τόπο της κατοικίας τους στο εξωτερικό, σε: SyntagmaWatch.gr 19.04.2021, διαθέσιμο σε: https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-antisyntagmatikotita-twn-periorismwn-stin-askisi-tou-eklogikou-dikaiwmatos-twn-apodhmwn-ston-topo-katoikias-tous-sto-eksoteriko/.
