Πρώτα θα ήθελα να συγχαρώ θερμά τους πρωταγωνιστές αυτού του σπουδαίου έργου, της ηλεκτρονικής ερμηνείας του Συντάγματος, και μάλιστα ελεύθερα προσιτής σε όλους. Είναι πραγματικά σπουδαίο το έργο, και στους πρωταγωνιστές αλλά και σ’ όλους τους συγγραφείς αξίζουν θερμά συγχαρητήρια.
Τώρα, έρχομαι στο θέμα για το οποίο επέλεξα να μιλήσω, θέμα που αφορά βέβαια την ερμηνεία του Συντάγματος. Όπως ξέρετε, τα Συντάγματα είναι ή ήπια ή αυστηρά. Αυστηρά είναι αυτά που δεν μπορούν να τροποποιηθούν όπως οι κοινοί νόμοι. Υπάρχουν βέβαια διαβαθμίσεις της αυστηρότητας. Το δικό μας Σύνταγμα είναι από τα πιο αυστηρά. Προβλέπει στο άρθρο 110 ότι ορισμένες θεμελιώδεις συνταγματικές διατάξεις είναι μη αναθεωρήσιμες. Αυτές έχουν τη λεγόμενη ρήτρα της αιωνιότητας, ισχύουν δηλαδή εσαεί. Ο Αλέξανδρος Σβώλος είχε πει ότι κάθε γενιά πρέπει να έχει το δικό της Σύνταγμα. Έχει μια λογική αυτό, αλλά είναι υπερβολικό, διότι υπάρχουν ορισμένες βασικές αρχές που πρέπει να ισχύουν για όλες τις γενιές. Πρόκειται ακριβώς για τις θεμελιώδεις διατάξεις του Συντάγματος, οι οποίες κατά το άρθρο 110 δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση. Έχουν αυτό το προνόμιο, διότι έχουν τέτοια αξία, τέτοιο βάρος, τέτοιο κύρος, ώστε δικαιολογείται να ισχύουν εσαεί. Δεν υπάρχουν δηλαδή περιθώρια για άσκηση συντακτικής εξουσίας, αφού αυτές οι θεμελιώδεις διατάξεις δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση. Δείγμα της αυστηρότητας του Συντάγματος. Και επιπλέον, η αυστηρότητα ενισχύεται και από το ότι οι αναθεωρήσιμες διατάξεις πρέπει να υπαχθούν σε μια, κάθε άλλο παρά απλή, διαδικασία αναθεώρησης, η οποία πρέπει να περάσει από δύο Βουλές, προβλέπει αυξημένες πλειοψηφίες κλπ.
Ποιες είναι αυτές οι μη αναθεωρήσιμες διατάξεις; Είναι οι μεγάλες, πραγματικά αιώνιες, αξίες του πολιτεύματός μας και συγκεκριμένα, όπως προβλέπει το άρθρο 110, η αξία του ανθρώπου (άρθρο 2), η αρχή της ισότητας (άρθρο 4), οι βασικές ελευθερίες (άρθρο 5), με έμφαση στην ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης (άρθρο 13 § 1), η αρχή της διάκρισης των εξουσιών, που κατοχυρώνει τη δικαστική ανεξαρτησία κυρίως (διότι οι άλλες δύο εξουσίες, η εκτελεστική και η νομοθετική, έχουν στην πράξη συγχωνευθεί σε μία, στην πολιτική εξουσία). Είναι πράγματι σημαντικό να μην είναι αναθεωρήσιμη αυτή η διάκριση των εξουσιών, κυρίως για να μείνει σεβαστή αιωνίως η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας. Αλλά, προσθέτει το άρθρο 110, μη αναθεωρήσιμη είναι και η βάση και η μορφή του πολιτεύματος «ως Προεδρευόμενης Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας». Τρία είναι τα χαρακτηριστικά του πολιτεύματος που αναφέρονται ως μη αναθεωρήσιμα και προβλέπονται στο άρθρο 1 §1: Δημοκρατία – Προεδρευόμενη – Κοινοβουλευτική. Το πρώτο (η δημοκρατία), σε συνδυασμό και με την §2 του άρθρου 1 για τη λαϊκή κυριαρχία («Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία»), έχει πράγματι αιώνια αξία.
Το δεύτερο, η «Προεδρευόμενη» μορφή της δημοκρατίας αξίζει εγγύτερη ερμηνευτική προσέγγιση. Ποιο είναι το νόημά του, που δικαιολογεί την αναγόρευσή του σε θεμελιώδη, αμετάβλητη, αιώνια αξία, την οποία δεν επιτρέπεται να θίξουμε ποτέ; Υπάρχουν δύο – δυνατές – ερμηνείες. Πρώτον, να εννοήσουμε την Προεδρευόμενη Δημοκρατία σε αντιδιαστολή προς τη Βασιλευόμενη. Αυτήν είχαμε προηγουμένως, τη Βασιλευόμενη Δημοκρατία. Άρα, Προεδρευόμενη Δημοκρατία σημαίνει απλώς ότι ο αρχηγός του Κράτους θα είναι αιρετός, φυσικά και με θητεία. Αυτό και τίποτε άλλο. Υπάρχει όμως και μια άλλη ερμηνεία: Προεδρευόμενη σημαίνει Δημοκρατία σε αντιδιαστολή προς την Προεδρική Δημοκρατία. Η διαφορά βρίσκεται κατά βάση στην έκταση των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας. Στην Προεδρική, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας έχει πολύ περισσότερες αρμοδιότητες, από ό,τι στην Προεδρευόμενη. Μόνο αν οι αρμοδιότητες είναι λίγες, όπως σε εμάς στην Προεδρευόμενη Δημοκρατία μας, μπορούμε να μιλήσουμε, υποστηρίζει αυτή η ερμηνεία, για Προεδρευόμενη. Όταν αυξάνονται, φθάνουμε στην Προεδρική, η οποία έτσι εμποδίζεται να καθιερωθεί με αναθεώρηση. Αλλά και αν οι αρμοδιότητες του Προέδρου δεν αυξηθούν τόσο όσο οι αρμοδιότητες π.χ. του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής ή της Γαλλίας, αλλά κάτι ενδιάμεσο, γίνεται λόγος για ημι-προεδρικό σύστημα, πάλι απαγορευόμενο αιωνίως, αφού δεν είναι Προεδρευόμενη Δημοκρατία.
Ποια είναι η σωστή έννοια της Προεδρευόμενης Δημοκρατίας, κατά το άρθρο 1; Μελετώντας την ηλεκτρονική έκδοση της ερμηνείας του Συντάγματος, την οποία σήμερα τιμούμε, βρήκα την εξής ενδιαφέρουσα περικοπή, την οποία παραθέτει ο συγγραφέας του άρθρου 1, ο Χ. Παπαστυλιανός (στην υποσημ. 30 της ερμηνείας του άρθρου 1). Στη Βουλή του ’75, που συνέταξε το Σύνταγμα του ’75, όπως προκύπτει από τα πρακτικά της Βουλής, υπήρξε ένας σύντομος διάλογος του Δημήτρη Τσάτσου με τον Κωνσταντίνο Τσάτσο σχετικά με το θέμα. Ερωτά ο Δημήτρης Τσάτσος τον Κωνσταντίνο Τσάτσο «εννοείτε ότι με αυτήν την προστασία του άρθρου 110», το μη αναθεωρήσιμο δηλαδή, «διασφαλίζεται αιωνίως», δηλαδή δεν επιτρέπεται η αναθεώρηση, «και η συγκεκριμένη δομή των εξουσιών του Προέδρου; Ναι ή όχι;». Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος απαντά: «Η συγκεκριμένη δομή των εξουσιών του Προέδρου είναι μεταξύ των αναθεωρητέων διατάξεων» (εδώ έπρεπε να πει «αναθεωρήσιμων», αλλά το νόημα είναι αυτό που όλοι καταλαβαίνουμε). Η συνέχεια της εν λόγω περικοπής του ερμηνευτή είναι περισσότερο ενδιαφέρουσα: Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος προσθέτει ότι «ο όρος Προεδρευομένη χρησιμοποιείται ως κατηγορούμενο που αποδίδει συγκεκριμένες ιδιότητες στο πολίτευμα, περιόρισε όμως αυτές τις ιδιότητες μόνο στον αιρετό χαρακτήρα του αρχηγού κράτους». Όπως είναι γνωστό, ο Κ. Τσάτσος ήταν εκ των πρωταγωνιστών της σύνταξης του Συντάγματος του ’75, δηλαδή ένας από τους ιστορικούς νομοθέτες. Βέβαια, όπως προσφυώς λέγεται, ο νόμος είναι εξυπνότερος του νομοθέτη, του ιστορικού νομοθέτη. Διότι ο νόμος στην πορεία της εφαρμογής του αντιμετωπίζει νέες συνθήκες, νέες ανάγκες της κοινωνίας. Τα πράγματα εξελίσσονται και η ερμηνεία προσαρμόζεται στις εξελίξεις αυτές.
Πράγματι, σήμερα η κρατούσα ερμηνεία των συνταγματολόγων, αν δεν είναι ομόφωνη, πάντως η πλήρως κρατούσα ερμηνεία, είναι διαφορετική από αυτήν ενός από τους ιστορικούς νομοθέτες του Συντάγματος: Υποστηρίζουν ότι το «Προεδρευομένη» είναι σε αντιδιαστολή προς την «Προεδρική». Υπό αυτήν την έννοια δεν είναι αναθεωρήσιμη. Δεν επιτρέπεται να δοθούν περισσότερες αρμοδιότητες στον Πρόεδρο, ούτε καν να φτάσουμε σε ένα ημι-προεδρικό σύστημα. Και σημειώνω εδώ το εξής περίεργο, ότι το Σύνταγμα του 1975, πριν από την αναθεώρηση του 1986, με την οποία αφαιρέθηκαν πολλές αρμοδιότητες από τον Πρόεδρο, είχε περισσότερες αρμοδιότητες και μάλιστα διάβασα σε κάποιον ερμηνευτή – δεν θυμάμαι σε ποιον – το πολίτευμα τότε προσέγγιζε το ημι-προεδρικό. Αν είναι έτσι, θα λέγαμε σήμερα ότι στα πρώτα 11 χρόνια το Σύνταγμά μας ήταν αντίθετο με ό,τι υποστηρίζουμε σήμερα ότι είναι μη αναθεωρήσιμο. Είναι λίγο παράδοξο αυτό.
Εν πάση περιπτώσει, το κρίσιμο για την ερμηνεία είναι το εξής: Τι είναι αυτό από τις ρυθμίσεις του Συντάγματος που αξίζει, που έχει τέτοιο ηθικό βάρος, τέτοιο δημοκρατικό βάρος, τέτοια αξία που να δικαιολογείται να περιβάλλεται με τη ρήτρα της αιωνιότητας; Τι είναι αυτό για το οποίο μπορούμε να αξιώσουμε ότι όλες οι μελλοντικές γενιές πρέπει να το σέβονται; Η αξία του ανθρώπου; Βεβαίως. Η δημοκρατία- λαϊκή κυριαρχία; Βεβαίως. Η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης; Βεβαίως. Η ισότητα και οι λοιπές θεμελιώδεις ελευθερίες; Βεβαίως. Η έκταση των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Δημοκρατίας, αν είναι λίγες ή περισσότερες, είναι δυνατόν να παραβληθούν με αυτά τα θεμελιώδη, που σας εξέθεσα; Είναι δυνατόν να πούμε ότι έχει το ίδιο βάρος; Εγώ το θεωρώ κάπως εκτός λογικής αυτό. Δηλαδή να φτάσουμε σε μια ακαμψία, σε μια αγκύλωση, σε μια καθήλωση όλων των μελλοντικών γενιών, ως προς το ζήτημα της έκτασης των αρμοδιοτήτων του Προέδρου. Αυτό δεν νομίζω ότι ανταποκρίνεται στον σκοπό του άρθρου 110 και του άρθρου 1 του Συντάγματος. Η τελολογική ερμηνεία του Συντάγματος επιβάλλει να δεχθούμε ότι Προεδρευόμενη Δημοκρατία σημαίνει αβασίλευτη δημοκρατία, δημοκρατία με αιρετό ανώτατο άρχοντα και τίποτε παραπάνω.
Μη νομίζετε ότι είμαι υπέρ του προεδρικού συστήματος, π.χ. κατά το πρότυπο των ΗΠΑ. Υποστηρίζω απλώς ότι δεν μπορούμε να προστατεύσουμε, να καλύψουμε την έκταση των αρμοδιοτήτων του Προέδρου με το κριτήριο της αιωνιότητας.
Έρχομαι τώρα στην κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αυτό σημαίνει κατά βάση ότι πρέπει να υπάρχει κοινοβούλιο, Βουλή αντιπροσωπευτική του λαού. Διότι, φυσικά, δεν μπορεί να λειτουργήσει στις σημερινές πολυάνθρωπες κοινωνίες άμεση δημοκρατία σε όλα τα θέματα. Αυτό και μόνο, από πρακτική άποψη, δικαιολογεί το κριτήριο της αιωνιότητας. Ο κοινοβουλευτισμός έχει συνήθως και ένα άλλο γνώρισμα, δηλαδή την εξάρτηση της κυβέρνησης, αλλά ίσως και του προέδρου, από τη Βουλή. Αλλά δεν θεωρώ ότι η εξάρτηση αυτή είναι τόσο σημαντική, ώστε να αναχθεί σε αξία αιώνια, αφού θα μπορούσε να αντικατασταθεί δημοκρατικότατα από εξάρτηση (εκλογή) ευθέως από τον λαό.
Δεν έχω χρόνο να μιλήσω περισσότερο για την κοινοβουλευτική δημοκρατία, αλλά αν κυρία Πρόεδρε μου δίνετε 3-4 λεπτά ακόμη, θα ήθελα να θίξω με συντομία και ένα άλλο επίκαιρο θέμα, που έχει συσχετισθεί με το Σύνταγμα. Τώρα που έχουμε μια κάποια κρίση στις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας, ύστερα από την ψήφιση του νόμου για τον γάμο των ομοφυλοφίλων, ακούω να γίνεται λόγος για ωρίμανση του ζητήματος χωρισμού Εκκλησίας και Πολιτείας. Δεν μου αρέσει ο όρος χωρισμός. Προτιμώ τον όρο διάκριση αρμοδιοτήτων, δηλαδή να μην επεμβαίνει η μία πλευρά στις αρμοδιότητες της άλλης. Και άκουσα, και γι’ αυτό λέω ότι έχει σχέση με το Σύνταγμα, να υποστηρίζεται η γνώμη ότι δεν μπορεί να γίνει τώρα, να προχωρήσουμε δηλαδή στον χωρισμό, διότι χρειάζεται αναθεώρηση του Συντάγματος, π.χ. του άρθρου 3 και κάποιων άλλων διατάξεων. Εγώ λέω, ότι έχει μεν και το Σύνταγμα μερικές διατάξεις, οι οποίες δεν είναι συμβατές με τη διάκριση αρμοδιοτήτων. Αυτές οι συνταγματικές προβλέψεις έχουν περισσότερο συμβολικό και διακηρυκτικό ή γενικό χαρακτήρα ή αφορούν πολύ ειδικά θέματα. Αλλά η παρέμβαση της μιας πλευράς στην άλλη γίνεται κυρίως με κοινούς νόμους ή και στην πράξη.
Παραδείγματος χάρη, παρεμβάσεις της Πολιτείας στα της Εκκλησίας: Ο Καταστατικός Χάρτης της Εκκλησίας, που προβλέπει πώς θα εκλέγεται ο Αρχιεπίσκοπος, πώς εκλέγονται οι μητροπολίτες, πώς διοικείται η Εκκλησία, είναι νόμος του Κράτους. Οποία παρέμβαση στα της Εκκλησίας! Και έχω φέρει και ένα άλλο, εκτός από το απόσπασμα για τον Τσάτσο, απόσπασμα για το θέμα αυτό. Από ποιον νομίζετε προέρχεται αυτό που θα σας διαβάσω; Από τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, ναι. Σε ωραία μελέτη του, δημοσιευμένη στον τιμητικό τόμο Βαβούσκου, έκανε κριτική κατά των νομοθετικών παρεμβάσεων στα εκκλησιαστικά θέματα, γιατί δεν είναι μόνο ο καταστατικός χάρτης. Και γράφει ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος «η ζωή της Εκκλησίας είναι δική της υπόθεση, άλλωστε δεν έχομεν εις την Ελλάδα θρησκευτικήν ελευθερίαν ή μάλλον έχομεν δι’ όλας τας άλλας θρησκείας εκτός της επικρατούσης. Καιρός να επανέλθομεν εις την συνταγματικήν τάξιν. Αυτό πρέπει να καταστεί αξίωσις της Εκκλησίας». Να επανέλθουμε στη συνταγματική τάξη και εννοεί το άρθρο 13. Το ήξερε ο Αρχιεπίσκοπος το άρθρο 13 που προβλέπει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και σημαίνει ελευθερία κάθε θρησκείας να αυτονομείται. Δεν είναι αυτόνομη η Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως είναι οι άλλες, δεν εφαρμόζεται γι’ αυτήν το άρθρο 13, εννοούσε ο Αρχιεπίσκοπος.
Αλλά και το αντίστροφο, παρεμβάσεις της Εκκλησίας στα της Πολιτείας. Να πω ένα παράδειγμα από το αστικό δίκαιο; Πολιτικός γάμος και θρησκευτικός γάμος. Εφόσον ο γάμος έχει και πρέπει να έχει κάποιες έννομες συνέπειες, δικαιώματα, υποχρεώσεις, διατροφή, κληρονομικά κ.λπ., που το Κράτος τις κατοχυρώνει, πρέπει να τηρείται ο πολιτικός τύπος, υποχρεωτικός για όλους, όσοι θέλουν βέβαια να έχουν την προστασία του Κράτους. Ελεύθερος φυσικά θα παραμένει και ο θρησκευτικός γάμος, αλλά με θρησκευτικές μόνο συνέπειες. Άλλα παραδείγματα από την πράξη: Η έναρξη κάθε χρόνο των συνεδριάσεων της Βουλής των Ελλήνων, του σπουδαιότερου δημοκρατικού οργάνου της Πολιτείας, με θρησκευτική τελετή (αγιασμό κλπ.), οι εικόνες στα δικαστήρια, τα οποία απονέμουν κοσμική δικαιοσύνη σε Έλληνες πολίτες ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις κλπ.
Μιχάλης Σταθόπουλος
Ακαδημαϊκός, Ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ
