Τη λέξη «ταμπού» χρησιμοποίησε ο Martin Nettesheim, Καθηγητής του Δημοσίου, Ευρωπαϊκού και Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Tübingen, σε άρθρο του, όπου ο τίτλος σχεδόν αρκεί: Die Enttabuisierung des Körpers. Sozio-kulturelle Tiefendimensionen der (rechtlichen) Diskussion über Impfpflichten. Σε ελεύθερη μετάφραση: Η άρση του ταμπού για το σώμα. Βαθύτερες κοινωνικο-πολιτισμικές διαστάσεις της (νομικής) συζήτησης σχετικά με υποχρεώσεις εμβολιασμού[1]. «Ο διάλογος σχετικά με τα εμβόλια», γράφει ο Nettesheim «διεξάγεται με ηθικούς – και ηθικολογικούς – όρους. Ελευθεριάζοντες και φιλελεύθεροι διατείνονται ότι τα όρια της ελευθερίας του αυτοπροσδιορισμού της ζωής πρέπει να τεθούν εκεί όπου αποβαίνουν μη ελεγχόμενος παράγων για την υγεία και την ζωή άλλων. Όσοι μετέχουν στον διάλογο διαπνεόμενοι από κοινωνιστικό πνεύμα κάνουν λόγο για κοινωνική αλληλεγγύη και επιμένουν, όπως και σε πολλούς άλλους τομείς άλλωστε, να επιβάλουν την δική τους περί κοινωνικής αλληλεγγύης αντίληψη ακόμη και με καταναγκασμό των απρόθυμων να εμβολιασθούν. Οι ωφελιμιστές επισύρουν την προσοχή στο ότι η συνολική κοινωνική ωφέλεια από έναν γενικό εμβολιασμό του πληθυσμού είναι τεράστια, σταθμίζουν δε την ωφέλεια αυτή έναντι της επιβάρυνσης καθενός ανθρώπου, η οποία, και με τον χρόνο και από σωματική άποψη, μεγεθύνεται με τους πολλαπλούς εμβολιασμούς με εμβόλια που εμφανίζονται ως επιστημονικώς ασφαλή. Αυτά, όμως, δεν δίνουν πρόσβαση στη βαθύτερη διάσταση του προβληματισμού. Η εισαγωγή μιας υποχρέωσης για εμβολιασμό δεν είναι ένα ζήτημα το οποίο κατά πρώτο λόγο θα επιλυθεί ηθικά (ή, ακόμη, από άποψη συνταγματικού δικαίου). Πρόκειται προεχόντως περί του πως επιθυμούμε να τοποθετηθούμε στο σημείο τομής δύο -διασταυρωνόμενων- προτύπων αντιλήψεων για την ζωή μας [Sinnmuster/ mindpattern], κάθε ένα από τα οποία και αποτελεί σημαντικό συστατικό τμήμα του συστήματος του συλλογικού μας προσανατολισμού [kollektiven Orientierungssystems/ collective attitude reference system]».[2]
***
H συζήτηση για την υποχρεωτικότητα του εμβολίου ανάγεται στη σχέση του Συντάγματος με το σώμα. Ο συνήθης συνταγματικός προβληματισμός υπολαμβάνει το ανθρώπινο σώμα ως μία ολότητα, υπέρ της οποίας το Σύνταγμα εγγυάται δικαιώματα, ή στην οποία επιβάλλει περιορισμούς. Έτσι, π.χ., το Σύνταγμα εγγυάται την ελεύθερη κυκλοφορία, την περιορίζει όμως όσον αφορά άτομα τα οποία βρίσκονται νομίμως σε καταστήματα κράτησης ή υπηρετούν τη στρατιωτική τους θητεία ή, απλώς, περιμένουν να γίνει ο κόκκινος σηματοδότης πράσινος. Εγγυάται τη διατύπωση απόψεων, επιβάλλει όμως την υποχρέωση να μην διατυπώνονται συκοφαντικοί ισχυρισμοί, εγγυάται την απόκτηση και απόλαυση υλικών αγαθών, υποχρεώνει όμως σε στέρηση της ιδιοκτησίας με βάση τους κανόνες περί αναγκαστικών απαλλοτριώσεων, εγγυάται την ελευθερία καθενός και καθεμιάς να επιλέγει τον τρόπο με τον οποίο ικανοποιεί τις σεξουαλικές επιθυμίες του ή επιθυμίες της, υποχρεώνει όμως όλους και όλες να απέχουν από την ικανοποίηση των επιθυμιών τους αυτών με άσκηση μη συναινετικής βίας ή επί ανηλίκων κλπ. Σε καμία από τις περιπτώσεις αυτές, όπως και σε καμία παρόμοια, οι υποχρεώσεις που επιβάλλει το Σύνταγμα δεν εισέρχονται στην κλειστή ολότητα που αποτελεί το ανθρώπινο σώμα. Αντίθετα, όπως παρατηρεί και ο Καθηγητής Nettesheim στο εδώ παραπεμπόμενο άρθρο του, η σταδιακή, ήδη από εποχές που παρήλθαν, εξέλιξη του ευρωπαϊκού πάντως constitutional ethos οδήγησε στην απομάκρυνση της επιβολής υποχρεώσεων που θα άγγιζαν καθ΄ εαυτό το ανθρώπινο σώμα. Έτσι, π.χ., η θανατική ποινή δεν θεωρείται πλέον συμβατή με τα ευρωπαϊκά συνταγματικά ήθη, οι σωματικές ποινές έχουν εξοβελισθεί από καιρό τόσο από τα σωφρονιστικά όσο και από τα παιδαγωγικά συστήματα, ενώ τα βασανιστήρια απαγορεύονται, όπως και οι μη συναινετικές ιατρικές επεμβάσεις ακόμη και απλές, όπως η λήψη αίματος, ενώ και στις ιδιωτικές σχέσεις η βίαιη είσοδος στο ανθρώπινο σώμα απαγορεύεται κλπ. Με άλλες λέξεις, το Σύνταγμα εγγυάται ό,τι εγγυάται και περιορίζει ό,τι περιορίζει σχετικά με το τι μπορεί νομίμως να κάνει ένας άνθρωπος, μέσα από την εξελικτική του ως τώρα πορεία, όμως, δεν επιτρέπει καμία είσοδο μέσα στο ανθρώπινο σώμα χωρίς τη συναίνεση του ανθρώπινου όντος στο οποίο αντιστοιχεί το σώμα αυτό. Η συνταγματική ως τώρα πορεία μας έχει εγκαθιδρύσει το σώμα ως μία κλειστή και αδιαπέραστη σφαίρα, της οποίας την κίνηση μπορεί να ρυθμίζει το Σύνταγμα, στο εσωτερικό της οποίας όμως και στην ακεραιότητά της δεν μπορεί να παρέμβει.
H μακρόχρονη και μακρόσυρτη εξελικτική πορεία θεμελιώνει σταθερά και ισχυρά το συνταγματικώς απαραβίαστο του ανθρώπινου σώματος, όχι όμως και απόλυτα: η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, όπου αυτή προβλέπεται, συνεπάγεται και κατά λογική αναγκαιότητα την αποδοχή του κινδύνου τραυματισμού ή και θανάτου στην (υπολαμβανόμενη πάντως ως ακραία και εξαιρετική) συνθήκη μιας ένοπλης σύρραξης. Έξω, όμως, από μία τέτοια συνθήκη, στην κανονική δηλαδή πορεία των πραγμάτων, ο αυτοπροσδιορισμός του σώματος, άρα και το απαραβίαστο της εξουσίας του υποκειμένου πάνω στην ακεραιότητα του σώματός του έχει, πράγματι, αποκτήσει τα χαρακτηριστικά ενός συνταγματικού ταμπού.
***
Το εμβόλιο είναι μία βίαιη είσοδος στο σώμα μας. «Μικρό έμβολο» («εμβόλιον») κατά την ετυμολογία της λέξης, είναι μία βολή που εισέρχεται στο σώμα μας και το διαπερνά. Η συναίνεσή μας σε αυτό (όταν υπάρχει) δεν αναιρεί τον βίαιο χαρακτήρα του: είναι συναίνεση σε μία πράξη βίας, και μάλιστα ατομικής βίας – δεν εμβολιάζονται πλήθη ψεκαζόμενα αφ΄ υψηλού, ούτε απολυμαίνονται ομαδικώς και εκ του μακρόθεν, σε έναν-έναν και μία-μία εισάγει την σύριγγα με το εμβόλιο το στέλεχος του νοσηλευτικού προσωπικού. Η είσοδος της σύριγγας διαρρηγνύει το δέρμα, δημιουργεί σε αυτό μια μικροσκοπική δίοδο, εισέρχεται από αυτήν στο εσωτερικό του σώματος, και αφήνει εκεί το φαρμακευτικό σκεύασμα. Αυτό που αποκαλείται «συνταγματικός μας πολιτισμός», αλλιώς: τα ευρωπαϊκά συνταγματικά μας ήθη – κανόνες και «αρχές» – θα επέτρεπαν την εισαγωγή υποχρέωσης εμβολιασμού σε άτομα που τον αρνούνται; Δεδομένου ότι η υποχρέωση εμβολιασμού δεν είναι υποχρέωση που ανάγεται σε ανθρώπινη συμπεριφορά και μόνον, αλλά συνεπάγεται τον εξαναγκασμό (με έμμεσο τρόπο, αλλά και με άμεση, φυσική βία αν ο έμμεσος τρόπος δεν αρκέσει) για την διεξαγωγή μιας βίαιης πράξης στο ανθρώπινο σώμα, είναι συμβατή με αυτά τα ευρωπαϊκά συνταγματικά μας ήθη;
***
Εάν είναι να έχει κάποιο νόημα η από άποψη συνταγματικού δικαίου εξέταση του πράγματος, κάποια αναδίπλωση στους θετικούς συνταγματικούς τύπους και τις συνταγματικές μεθόδους, ακόμη και με μια κάποια δόση φορμαλισμού είναι αναγκαία, αλλιώς δεν θα πρόκειται για συνταγματική εξέταση του πράγματος, αλλά για επένδυση, με συνταγματικό language μιας φιλελεύθερης ή μιας κοινωνιστικής ή μιας ωφελιμιστικής κλπ. επιλογής. Πάντως μόνον κάποια δόση φορμαλισμού, όχι βέβαια η αποδοχή ή, ακόμη λιγότερο, η λατρεία μιας φαντασιακής καθαρότητας της νομικής μορφής ως ιδεολογίας, αλλά – ακριβώς λόγω του ακραίας και συνολικής επικινδυνότητας φαινομένου που είναι η πανδημία – η πρόταξη της νομικής μορφής, όπως αυτή αποτυπώνεται στο γράμμα, αποτυπώνει την τελεολογία του συνταγματικού κανόνα (και μέσω αυτής και τα ουσιαστικά προτάγματα του συνταγματικού νομοθέτη) και αποκτά υλική υπόσταση με την ερμηνεία και εφαρμογή των συνταγματικών διατάξεων. Η πρόταξη της νομικής μορφής δεν σημαίνει βεβαίως ότι η πανδημία είναι ένα ζήτημα επιλύσιμο με νομικά μέσα ή, ακόμη λιγότερο, μέσω της εφαρμογής νομικών τύπων. Κάθε άλλο: η πρόταξη της νομικής μορφής σημαίνει ότι στα συνταγματικά μας πολιτεύματα η επίλυση του μη νομικού ζητήματος που συνιστά, αλλά και θέτει η πανδημία, πρέπει να γίνει μέσα σε δεδομένα νομικά πλαίσια και όχι έξω από αυτά. Η πρόταξη της νομικής μορφής γίνεται μόνο ως προσπάθεια να μην έρχεται ο νομικός/συνταγματικός λόγος απλώς να επικυρώσει κάποια ιδεολογικού χαρακτήρα προερμηνευτική επιλογή, αλλά με την όποια αυτοτέλεια του συνταγματικής περιωπής κανόνα, να οδηγήσει σε μία πεπατημένη, γι΄ αυτό και αρκετά ασφαλή, νομική οδό για την αντιμετώπιση των συνταγματικής τάξης ζητημάτων που αναδεικνύει το θέμα της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού.
***
Το αν η επιβολή υποχρέωσης εμβολιασμού μπορεί να κινηθεί μέσα στο πλαίσιο των συνταγματικών μας ηθών και κανόνων εξαρτάται από παραδοχές που μπορούν να θεμελιωθούν συνταγματικά, δηλαδή όχι μόνον από απόψεις ιδεολογίας ή σκοπιμότητας. Και το αν υπάρχει έδαφος για συνταγματικές παραδοχές που θα επέτρεπαν την επιβολή στο σώμα της βίαιης επέμβασης που είναι ο εμβολιασμός θα κριθεί, νομίζω, από το εξωνομικό δεδομένο που είναι η συγκεκριμένη πανδημία ως όλον. Όχι από άλλα εξωνομικά δεδομένα, όπως, λ.χ., η πολιτική βούληση να γίνει η πανδημία λόγος ή πρόσχημα για την ανατροπή θεσμικών ή πολιτικών ισορροπιών ή για την επανεισαγωγή προτύπων εξουσιαστικών συμπεριφορών που η συνταγματική εξέλιξη έχει απορρίψει, ή οι αποκλειστικά οικονομικές της συνέπειες κλπ., αλλά μόνον από τα συνολικά χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης πανδημίας και τις συνολικές επιπτώσεις της στη συνταγματική μας πολιτεία.
***
Είναι, όμως, η εξέλιξη του ευρωπαϊκού (ή και του γενικότερου) συνταγματικού λόγου – θετικού, θεωρητικού, νομολογιακού- (άλλοι ίσως χρησιμοποιούσαν τις λέξεις «ευρωπαϊκού συνταγματισμού») μία ευθύγραμμη πορεία, ανοδική προς το καλύτερο (όπου «καλύτερο» το γενικώς «ελευθερότερο) με «κεκτημένα» ανεπηρέαστα από τον χρόνο και τις συνθήκες και μη ανατρέψιμα; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό εξαρτάται από το πως εκείνος ή εκείνη που το απαντά αντιλαμβάνεται το Σύνταγμα. Αν το εκλαμβάνει ως, λ.χ. ένα σύστημα αξιών που θεμελιώνονται φιλοσοφικά σε αρχές και αντλούν την ισχύ τους από την ορθή χρήση της λογικής, μη επηρεάσιμες κατά βάση από τα πράγματα, τότε η πορεία του συνταγματικού λόγου εμφανίζεται ευθύγραμμη και ανοδική και τα πρακτικά του αποτελέσματα μη αναστρέψιμα, οπότε και το ταμπού της μη επέμβασης στο σώμα ενός ανθρώπου χωρίς τη συναίνεση του είναι κι αυτό μη αναστρέψιμο, άρα και ο υποχρεωτικός εμβολιασμός εμφανίζεται συνταγματικά αδύνατος. Αν, όμως, το Σύνταγμα γίνεται αντιληπτό – κατά την ωραία εικόνα του Αλεξάνδρου Σβώλου – ως η κοίτη όπου «εγκοιτώνεται» η κοινωνική ύλη και τα πολιτειακά της παράγωγα, τότε η πορεία του συνταγματικού λόγου δεν είναι ούτε ευθύγραμμη ούτε κινείται αναγκαστικά και για πάντα προς μία και μόνον κατεύθυνση. Αντίθετα, τα περιστατικά που συνθέτουν την κοινωνική ύλη επηρεάζουν την φορά της συνταγματικής κοίτης, χωρίς όμως να την ανατρέπουν ούτε να την αναιρούν. Γιατί αν την ανατρέψουν ή την αναιρέσουν όλη η παρούσα συζήτηση – περιλαμβανομένων και όσων σκέψεων επιχειρώ εδώ – είναι ματαιόσπουδη άσκηση, δηλαδή περιττή.
***
Ανήκω σε εκείνους που αντιλαμβάνονται το Σύνταγμα ως την κοίτη της κοινωνικής ύλης, η οποία, την εποχή αυτή, επηρεάζεται καθοριστικά από την πανδημία και την ανάγκη εξάλειψής της. Εκείνο, δε, που διακυβεύεται με τη συνεχιζόμενη και ραγδαία αυξανόμενη διασπορά της πανδημίας είναι κάτι πολύ περισσότερο από την υγεία των ανθρώπων. Τα χαρακτηριστικά της, πασιδήλως, περιλαμβάνουν τον παγκόσμιο χαρακτήρα της, την αδυναμία να ελεγχθεί, τη μη εξεύρεση ακόμη φαρμάκου για την εξουδετέρωση της ασθένειας, τις διαδοχικές μεταλλάξεις του ιού, την επιθετική διεισδυτικότητά του στις πολιτείες και τους θεσμούς τους, στις κοινωνίες και τις οικονομίες, στις οικογένειες, στις ζωές, τις ψυχές, τις σχέσεις και στα σώματα των ανθρώπων. Και είναι ακριβώς αυτά τα χαρακτηριστικά που αναδεικνύουν το μείζον διακυβευόμενο αγαθό. Όπως με άλλη ευκαιρία σημείωσα αυτό είναι «αυτοί καθ΄ εαυτοί οι θεμελιώδεις όροι της κοινωνικής και πολιτειακής μας συμβίωσης. Όχι μόνον η υγεία – η έκταση του κινδύνου της υγείας, η μεταδοτικότητα και η φονικότητα του ιού προσδίδουν στην πανδημία τον απρόσωπο χαρακτήρα της διακινδύνευσης της ίδιας της δημόσιας τάξης (με την τεχνική έννοια του όρου), η οποία τίθεται σε κίνδυνο όπως θα ετίθετο και αν υπήρχε γενικευμένη έλλειψη π.χ. νερού ή ενέργειας».[3] Θα προσέθετα και τον κίνδυνο για τη δημόσια ασφάλεια, ξανά με την τεχνική έννοια του όρου, με τον τρόπο, π.χ. που το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αντιλήφθηκε τη στρατηγική έλλειψη ενέργειας ως πρόβλημα δημόσιας ασφάλειας, δεχόμενο ότι «τα προϊόντα πετρελαίου είναι θεμελιώδους σημασίας για την ύπαρξη των κρατών, λόγω τις εξαιρετικής σπουδαιότητας τους ως πηγής ενεργείας για τη σύγχρονη οικονομία, δεδομένου ότι από αυτό εξαρτώνται όχι μόνο η λειτουργία της οικονομίας τους, αλλά προπαντός οι θεσμοί και οι θεμελιώδεις δημόσιες υπηρεσίες και αυτή ακόμη η επιβίωση του πληθυσμού τους. Η ενδεχόμενη διακοπή του εφοδιασμού σε προϊόντα πετρελαίου και οι απορρέοντες από αυτήν για την ύπαρξη του κράτους κίνδυνοι, μπορούν συνεπώς να θίξουν σοβαρά τη δημόσια ασφάλεια του […]».[4]
Ακριβώς όπως η στρατηγική έλλειψη ενέργειας δεν είναι απλώς ζήτημα έλλειψης ενός προϊόντος, αλλά, λόγω του στρατηγικού της χαρακτήρα, μεταβάλλεται ποιοτικά και αποβαίνει κίνδυνος για την δημόσια ασφάλεια, έτσι και η εξάπλωση της πανδημίας, στον βαθμό που αποβαίνει ανέλεγκτη, μεταβάλλεται ποιοτικά από κίνδυνο της δημόσιας υγείας σε διακινδύνευση της δημόσιας ασφάλειας. Τούτο επειδή η δυναμική της πανδημίας μπορεί να θέσει υπό ισχυρή διακινδύνευση τους θεσμούς, θεμελιώδεις δημόσιες υπηρεσίες (και τα συστήματα υγείας ανήκουν σε αυτές), τη λειτουργία της οικονομίας συνολικά, τα θεμέλια μιας όποιας κοινωνικής συνοχής, ακόμη και την επιβίωση του πληθυσμού – π.χ. με την σπάνη βασικών αγαθών, αν η πανδημία, εξαπλωμένη πέρα από κάθε όριο, εμποδίσει την παραγωγή τους. Αυτά είναι, νομίζω, το αληθινό διακύβευμα από την πανδημία, αυτά και τίποτε λιγότερο.
Οπότε το κρίσιμο ερώτημα διαμορφώνεται ως εξής: η εγγενής σε μία συνταγματική τάξη υποχρέωση των όσων εντάσσονται ή υπόκεινται σε αυτήν να υφίστανται τους περιορισμούς και τους καταναγκασμούς που τους αναλογούν προκειμένου να μην διακινδυνευθεί καθ΄ εαυτήν η συνταγματική αυτή τάξη («υποχρέωση κοινωνικής αλληλεγγύης» είναι μία διατύπωση άρθρου 25 παρ. 4 του Συντάγματός μας) να φθάνει μέχρι την υποχρέωση για εμβολιασμό, μέχρι την επιβολή, με χρήση κρατικής εξουσίας ή και βίας, της εισόδου του εμβολίου σε σώματα ανθρώπων που δεν το θέλουν;
***
Επιχειρώντας να εντοπίσω ένα τυπικής συνταγματικής αξίας κριτήριο, ώστε αυτό να με οδηγήσει σε μια συνεκτική νομική απάντηση στο ερώτημα, νομίζω ότι το κριτήριο αυτό μπορεί να είναι μόνον το βάρος του διακυβεύματος από τον μη εμβολιασμό όσων αρνούνται να εμβολιασθούν. Αναφερόμενος ξανά σε πρόσφατη σχετική παρατήρησή μου, το «βάρος λοιπόν του διακυβεύματος επιτρέπει το αντίστοιχο βάρος που συνεπάγεται η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε άτομα που δεν τον θέλουν. Επιτρέπει δηλαδή τη λήψη μέτρων που θα οδηγήσουν στην επιβολή, παρά τη θέλησή τους, της υποχρέωσης να εμβολιασθούν σε άτομα που δεν το θέλουν. Και αυτό το επιτρέπει όχι για χάρη της δικής τους υγείας: έχουν πάντα το συνταγματικό δικαίωμα να αυτοκτονήσουν. Δεν έχουν όμως κανένα δικαίωμα να μας παρασύρουν είτε στην αρρώστια είτε στον θάνατο, ούτε δικαίωμα να εμποδίσουν την κοινωνία και την πολιτεία μας να διαφυλάξει τους θεμελιώδεις όρους της συμβίωσής μας μέσα σε αυτήν».[5]
***
Με το παραπάνω τυπικό, νομίζω, κριτήριο απαντώ θετικά στο επί της αρχής ζήτημα: ναι είναι συνταγματικά επιτρεπτή η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού και η συνεπαγόμενη ακούσια ή και βίαιη είσοδος της βελόνας με το εμβόλιο σε ένα-ένα τα ανθρώπινα σώματα, τούτο όμως μόνον επειδή η συγκεκριμένη κάθε φορά υποχρέωση εμβολιασμού συνδέεται κάθε φορά με το διακύβευμα που περιγράφηκε παραπάνω, όχι για οποιονδήποτε άλλον λόγο ή σε οποιονδήποτε άλλον χρόνο. Αυτή δε η επί της αρχής γενική τοποθέτηση δεν συνεπάγεται αυτομάτως και άνευ ετέρου την συνταγματικότητα μιας γενικής και καθολικής υποχρέωσης εμβολιασμού επειδή και για όσο υπάρχει η πανδημία (χωρίς πάντως, σε μία έσχατη περίπτωση, να την αποκλείει), συνεπάγεται όμως τη συνταγματικότητα της υποχρέωσης εμβολιασμού σε συγκεκριμένες κατηγορίες ανθρώπων, εφόσον τεκμηριώνεται ότι η επιβολή αυτή επιβάλλεται ως αναγκαίο μέτρο για την καταπολέμηση της πανδημίας. Το εάν ένα μέτρο υποχρέωσης σε εμβολιασμό είναι συνταγματικό ή όχι, ενόψει και των επιταγών που προκύπτουν από την αρχή της αναλογικότητας, «κρίνεται συγκεκριμένα, μέσα στο χρόνο και τις συνθήκες υπό τις οποίες αυτό επιβάλλεται. Έτσι, π.χ. αλλιώς θα κριθεί η συνταγματικότητα της υποχρέωσης να εμβολιάζονται κατηγορίες που από τη φύση τους μπορεί να είναι φορείς γρήγορης εξάπλωσης του ιού (όπως το διδακτικό ή το ιατρικό προσωπικό, το προσωπικό των ενόπλων δυνάμεων ή της αστυνομίας, οι φίλαθλοι που επιθυμούν να δουν τους αγώνες στα γήπεδα ή οι εργαζόμενοι στις μαζικές μεταφορές κλπ.) και αλλιώς αν πρόκειται για άτομα που δεν μετέχουν σε δραστηριότητες τόσο ταχείας διασποράς. Επίσης, αλλιώς θα κρινόταν η συνταγματικότητα, π.χ., της βίαιης, άμεσης, σωματικής επιβολής του εμβολιασμού και αλλιώς εκείνη της λήψης μέτρων που έμμεσα υποχρεώνουν σε εμβολιασμό ή και της διαβάθμισης τέτοιων μέτρων.»[6] Θα προσέθετα, επίσης, ότι για την κρίση επί της συνταγματικότητας της επιβολής εμβολίου ιδιαίτερη βαρύτητα θα είχε το αν η υποχρέωση εμβολιασμού επιβαλλόταν σε μία κατηγορία που είναι σημαντική για τη διατήρηση ζωτικών λειτουργιών του κράτους, και τούτο ακριβώς χάριν της διατήρησης των ζωτικών αυτών λειτουργιών και ανεξάρτητα αν η συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων είναι ή όχι φορείς γρήγορης εξάπλωσης[7].
***
Ζήτημα αρχής λοιπόν που θα απαγόρευε την επιβολή υποχρέωσης σε εμβολιασμό δεν υπάρχει, φαίνεται δε ότι και ο δικαστικός έλεγχος, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αποδέχεται τη συνταγματικότητα της επιβολής υποχρεωτικού εμβολιασμού στις διάφορες επιμέρους περιπτώσεις που εξέτασε [8]. Έτσι, η πανδημία δημιουργεί ρωγμές στην πάλαι ποτέ απόλυτη συνταγματική προστασία του αυτοκαθορισμού του ανθρώπου και υποσκάπτει, μάλλον σημαντικότερα απ’ ό,τι ίσως εκ πρώτης φαίνεται, το ταμπού του απαραβίαστου του ανθρώπινου σώματος. Εγκαθιστά όμως η διαφαινόμενη λόγω της πανδημίας – όσο εξαιρετική και κατ΄ ελπίδα παροδική περίσταση και αν εμφανίζεται – μία άνευ επιστροφής, ή, πάντως, χωρίς ορατή προοπτική επιστροφής, προσχώρηση σε ένα πρότυπο αντίληψης για τη ζωή, που θα αποτελέσει και συστατικό τμήμα του συστήματος συλλογικού μας προσανατολισμού, και θα είναι πολύ λιγότερο ευαίσθητο στη σχεδόν ιερού χαρακτήρα προστασία της ακεραιότητας του ανθρωπίνου σώματος και του αυτοκαθορισμού του υποκειμένου ως προς το σώμα του; Στον Καθηγητή Nettesheim η διαφαινόμενη αποκαθήλωση του ταμπού του αδιαπέραστου του ανθρωπίνου σώματος χωρίς τη συναίνεσή του υποκειμένου, στο οποίο ανήκει το σώμα, μπορεί ίσως να μην δημιουργεί ανυπέρβλητα εμπόδια για την εξεύρεση κάποιου συνταγματικού ερείσματος, ωστόσο «συνεπάγεται ότι εκείνοι που αποκρούουν την αποδοχή [του νέου αυτού] προτύπου αντίληψης για τη ζωή (συγκεκριμένα: εκείνοι που αποκρούουν τον εμβολιασμό) θα παρουσιασθούν ως παθολογικές περιπτώσεις και θα οριοθετηθούν κοινωνικά κατ΄ αυτόν τον τρόπο, συνεπάγεται ότι η δική τους πολιτική φωνή δεν θα πρέπει πλέον να ακούγεται. Αποτελεί παλαιά εμπειρία ότι τα κοινωνικο-πολιτισμικά πρότυπα αντίληψης για τη ζωή δεν εξαλείφονται για τον λόγο ότι τα υποκείμενα που βασίζονται στα πρότυπα αυτά κάποτε πεθαίνουν. Ούτε και εξοβελίζονται τα υποκείμενα αυτά από την κοινωνία επειδή υπόκεινται σε εύλογη κριτική. Κυρίως γίνονται αόρατα μέσω της αναγωγής τους σε παθολογικές περιπτώσεις. Τέτοιου είδους διαδικασίες έγιναν πιά ευκρινώς ορατές στον πολιτικό διάλογο. […] Παραμένει ανοικτό το ερώτημα αν η εισαγωγή μιας γενικής νομικά δεσμευτικής υποχρέωσης εμβολιασμού είναι τόσο απαραίτητη για την καταπολέμηση της πανδημίας, ώστε να τεθεί εν αμφιβόλω ένα ταμπού κατασκευασμένο, πολιτισμικά και κρατικά με επίπονη εργασία – και τούτο μάλιστα σε καιρούς ριζικών βιοτεχνολογικών ανατρεπτικών τομών.»[9]
Η σκοτεινή, δηλητηριώδης σκιά του ναζισμού (με την ιδεολογία αρχικά της απομόνωσης και στη συνέχεια της εξόντωσης του διαφορετικού που αυτή φέρει) είναι εμφανής στην παραπάνω επιφύλαξη, όπως και η προειδοποίηση που περιέχει. Είναι όμως επίσης προφανές ότι η δική μου προσδρομή στην αξιοποίηση των τύπων και μορφών που παρέχει το Σύνταγμα, ακόμη και αν οδηγεί σε κάποια λύση ενός ζητήματος συνταγματικού δικαίου, δεν επιλύει ζητήματα που ανάγονται στο σύστημα του συλλογικού μας προσανατολισμού ή στα πρότυπα αντιλήψεων ζωής που πηγάζουν από αυτό. Αυτά ανάγονται στην κοινωνική ύλη, την οποία προσπάθησα να εξετάσω μέσα στην ροή της θεσμικής της κοίτης, που είναι το Σύνταγμα, το οποίο μάλιστα προσπάθησα (για τις ανάγκες του παρόντος) να εξετάσω αφηρημένα, ως την εγγυητική ελευθεριών και διαδικασιών νομική μορφή που εμφανίζεται στα περισσότερα κράτη του κόσμου, χωρίς ιδιαίτερη αναφορά στο ιστορικό παρελθόν και περιβάλλον που διακρίνει κάθε συνταγματικό κράτος από τα άλλα, ενώπιον όμως αδιακρίτως του ιδίου προβλήματος, που είναι η πανδημία. Δεν νομίζω λοιπόν ότι υπάρχει εμπόδιο συνταγματικής περιωπής στην επιβολή υποχρεωτικού εμβολιασμού κατά του ιού Sars 2 -covid 19.
Η συνταγματικότητα της υποχρέωσης αυτής δεν είναι πάντως ούτε απροϋπόθετη ούτε στατική: μεταβάλλεται ανάλογα με την πορεία και την ένταση της πανδημίας, και την απειλή που η πορεία και η ένταση της πανδημίας δημιουργεί για τους πολιτειακούς και κοινωνικούς θεσμούς, για θεμελιώδεις δημόσιες υπηρεσίες ή ακόμη και για την ίδια την επιβίωση του πληθυσμού – δηλαδή για την δημόσια ασφάλεια. Με άλλες λέξεις, η επιβολή υποχρεωτικού εμβολιασμού σε μία ομάδα μπορεί υπό προϋποθέσεις να μην είναι συνταγματική σε έναν τόπο και σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ενώ σε μεταγενέστερη χρονική στιγμή ή σε άλλον τόπο, εάν λ.χ. εκεί και τότε τα κρούσματα ή οι θάνατοι δεκαπλασιασθούν ή και εκατονταπλασιασθούν ή αν λόγω της πανδημίας αρχίζουν να διαλύονται θεμελιώδεις κοινωνικές ή πολιτειακές λειτουργίες κλπ., τότε όχι μόνο γίνεται συνταγματική η αρχικά απορριφθείσα ως αντισυνταγματική επιβολή υποχρέωσης εμβολιασμού, αλλά μπορεί να είναι αντισυνταγματική ακόμη και η παράλειψή της.
***
Αυτά για την είσοδο του Συντάγματος στο φυσικό σώμα των ανθρώπων. Τώρα το αν ο συνταγματικός λόγος για την είσοδο αυτή μπορεί να βρεθεί σε κάποιας μορφής αναλογία με την κατασκευή συνταγματικού λόγου για την είσοδο μιας φαινομενικά εκτελεστικής, ουσιαστικά ανέλεγκτης και δημοκρατικά ανεξέλεγκτης εξουσίας στο νομοθετικό σώμα ή και στην κανονιστική είσοδο της επιστήμης στο body politic είναι άλλο κεφάλαιο. Του ίδιου όμως βιβλίου.
Γιάννης Ζ. Δρόσος
Ομότιμος Καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Νομικής Σχολής Αθηνών
Υποσημειώσεις:
[1] Martin Nettesheim, Die Enttabuisierung des Körpers. Sozio-kulturelle Tiefendimensionen der (rechtlichen) Diskussion über Impfpflichten σε Verfassungsblog, 7. Dezember 2021, προσβάσιμο σε
https://verfassungsblog.de/die-enttabuisierung-des-korpers/ , DOI: 10.17176/20211208-021638-0.
[2] Nettesheim, Die Enttabuisierung des Körpers, όπ.π.
[3] Γιάννη Ζ. Δρόσου, Πόσο πάει; Τρεις σκέψεις για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού, εφημ. «Η Αυγή», 2.12.2021, προσβάσιμο σε https://www.avgi.gr/koinonia/402302_poso-paei
[4] ΔΕΚ, απόφαση της 30.7.1984 στην υπόθεση 72/83, Campus Oil Limited κ.α. κατά Υπουργείου Ενέργειας κ.α., σε αίτημα του High Court της Ιρλανδίας για έκδοση προδικαστικής απόφασης, σκ. 34
[5] Δρόσου, Πόσο πάει;, όπ. π.
[6] Δρόσου, Πόσο πάει;, όπ. π.
[7] Στην ιδέα αυτή φαίνεται να κινήθηκε και η Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας περιλαμβάνοντας στο σκεπτικό με το οποίο έκρινε συνταγματική την επιβολή υποχρέωσης εμβολιασμού στους υπαλλήλους του Πυροσβεστικού Σώματος που υπηρετούν στις Ειδικές Μονάδες Αντιμετώπισης Καταστροφών (ΕΜΑΚ) τις σκέψεις ότι ο εμβολιασμός επιβάλλεται «προς διασφάλιση της αδιάλειπτης επιχειρησιακής λειτουργίας και της πλήρους υπηρεσιακής διαθεσιμότητας του προσωπικού των εν λόγω υπηρεσιών, που έχουν ειδική αποστολή και ιδιαίτερες συνθήκες άσκησης καθηκόντων» για το νοσηλευτικό προσωπικό δέχθηκε ότι «επιβάλλεται στη συγκεκριμένη επαγγελματική ομάδα στο πλαίσιο της συνταγματικής υποχρέωσης για επίδειξη κοινωνικής αλληλεγγύης, ειδικώς δε όσον αφορά το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό λόγω της αυξημένης ευθύνης που έχει ως προς τη διαφύλαξη της υγείας των ασθενών» ενώ και για τις δύο κατηγορίες σημείωσε ότι σύμφωνα με «έγκυρα επιστημονικά δεδομένα επισήμων φορέων στην Ελλάδα» ο εμβολιασμός «είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος ελέγχου εξάπλωσης της νόσου, ενώ τα οφέλη των εμβολίων υπερτερούν των τυχόν παρενεργειών, οι οποίες είναι εξαιρετικά σπάνιες.» Οι πληροφορίες σχετικά με την απόφαση αυτή δόθηκαν επισήμως από το ΣτΕ στον τύπο (βλ. αντί πολλών ρεπορτάζ της Σοφίας Φασουλάκη στον ιστότοπο www.ethnos.gr, προσβάσιμο σε https://www.ethnos.gr/redir/article?aid=185636). Κατά την ώρα που γραφόταν το κείμενο αυτό η απόφαση δεν είχε ακόμη δημοσιευθεί, ώστε να είναι γνωστό το πλήρες σκεπτικό της όσο και εκείνο της μειοψηφούσας γνώμης.
Ενδιαφέρον στην ίδια κατεύθυνση (ίσως και προοικονομώντας την παραπάνω απόφαση της Ολομέλειας) παρουσιάζει και η κρίση που περιέχει η απόφαση 133/2021 της Επιτροπής Αναστολών της Ολομέλειας του ΣτΕ, η οποία απέρριψε αίτημα αναστολής του μέτρου υποχρεωτικού εμβολιασμού των υπαλλήλων των ΕΜΑΚ. Η Επιτροπή Αναστολών επισήμανε την «ανάγκη διασφάλισης της αδιάλειπτης και ακώλυτης λειτουργίας των Ειδικών Μονάδων του Πυροσβεστικού Σώματος που είναι επιφορτισμένες με την αντιμετώπιση καταστροφών (Ε.Μ.Α.Κ.). Η λειτουργία μάλιστα αυτή δεν αρκεί να είναι μόνο συνεχής, αλλά πρέπει, ενόψει του ειδικού και κρίσιμου χαρακτήρα των εν λόγω υπηρεσιών για την αντιμετώπιση καταστροφών, να στηρίζεται στην πλήρη διαθεσιμότητα του υπηρετούντος προσωπικού τους, η οποία είναι δυνατόν να διαταραχθεί σοβαρά σε περίπτωση που τα μέλη του προσβληθούν και νοσήσουν από τον κορωνοϊό covid-19», βλ. περίληψη της απόφασης σε Περίληψη της απόφασης ΣτΕ ΕΑ 133/2021 Ολ.: Εμβολιασμός των υπαλλήλων που υπηρετούν στις Ειδικές Μονάδες Αντιμετώπισης Καταοφών (Ε.Μ.Α.Κ.)
[8] Το φιλοσοφικό ενδιαφέρον της νομοθεσία και νομολογίας που αποδέχεται έστω για κατηγορίες ατόμων, την συνταγματικότητα της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού, αν η νομοθεσία και νομολογία αυτή μελετηθεί ενόψει ιδίως της βαριάς γερμανικής θεωρητικής θεμελίωσης της συνταγματικής προστασίας της αξιοπρέπειας στην καντιανή Objektformel, στην φιλοσοφική δηλαδή αρχή, κατά την οποία ουδέποτε επιτρέπεται στην δημόσια εξουσία να χρησιμοποιήσει χωρίς τη θέλησή του ένα οποιοδήποτε άτομο ως μέσο για την επίτευξη κάποιου δημόσιου σκοπού, όσο αγαθός και αναγκαίος και αν είναι ο σκοπός αυτός, αλλά η δημόσια εξουσία οφείλει πάντοτε να συμπεριφέρεται σε κάθε άτομο ως σκοπό καθ΄ εαυτόν, ως αυτοσκοπό δηλαδή, αναγνωρίζοντας, άρα, σε κάθε περίπτωση και άνευ όρων την ελευθερία του να διαθέτει τον εαυτό του αυτό μόνο και μόνο όπως θέλει. Όταν όμως ένας νομοθέτης ή ένα δικαστήριο επιβάλλει ή δέχεται να επιβάλλεται η υποχρέωση εμβολιασμού (βλ. π.χ. την Γνώμη (Avis consultative) του Conseil d’Etat της 20ης Ιουλίου 2021 και την απόφαση2021-824 DC της 5ης Αυγούστου 2021 του Conseil Consitutionnel ή και που αναφέρονται αντιστοίχως στο σχέδιο νόμου και στον νόμο σχετικά με την διαχείριση της υγειονομικής κρίσης), τότε δέχεται να επιβάλλεται δηλαδή ο εξαναγκασμός ενός ατόμου σε κάτι που δεν θέλει προκειμένου να εξυπηρετηθεί ένας δημόσιος σκοπός (εν προκειμένω η καταπολέμηση της εξάπλωσης της πανδημίας). Στην περίπτωση αυτή προφανώς η καντιανή αντίληψη περί αξιοπρέπειας απλώς παύει να έχει κάποια πρακτική αξία. Για το θέμα της καντιανής πρόσληψης της αξιοπρέπειας ιδίως από την γερμανική θεωρία και νομολογία, πρβλ. όλως συνοπτικά Yiannis Z. Drossos, To Die for and in Constitutional Elegance or Terror, Dignity and Instrumentalization of Human Death. A comment on decision 1 BvR 357/05 of the German Federal Constitutional Court σε Human Rights in times of illiberal democracies – Ανθρώπινα δικαιώματα σε καιρούς ανελεύθερων δημοκρατικών, Liber Amicorum in Memoriam of Stavros Tsakyrakis – Τιμητικός Τόμος Σταύρος Τσακυράκης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2020, σελ.253 επ., 257 επ., 260 επ.
Ανεξάρτητα από τη συζήτηση επί της αρχής, η εικόνα που δίδει η συγκριτική επισκόπηση της διεθνούς νομολογίας σχετικά με την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού, είτε (και κυρίως) έναντι του ιού Sars 2-covid 19 είτε, παλαιότερα, και έναντι άλλων ασθενειών όπως η ευλογιά, είναι ότι, τελικώς, τα δικαστήρια, περιλαμβανομένου του ΕΔΔΑ, με την μία ή την άλλη επιχειρηματολογία δέχονται την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού. Για μία συνοπτική συγκριτική παρουσίαση της σχετικής νομολογίας βλ. Φερενίκης Παναγοπουλου-Κουτνατζή, Περί της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού με εποχή πανδημίας: Μία ηθικo-συνταγματική θεώρηση, εκδ. e-politeia του Ευρωπαϊκού Κέντρου Συνταγματικού Δικαίου, 2021, σελ. 87 επ., προσβάσιμο σε https://www.epoliteia.gr/e-books/2021/11/02/peri-ths-ypoxrewtikothtas-tou-emvoliasmou-se-periodo-pandhmias-mia-hthiko-syntagmatiki-thewrhsh/
[9] Nettesheim, Die Enttabuisierung des Körpers, όπ.π.
