Κάθε νόμιμος περιορισμός θεμελιωδών δικαιωμάτων πρέπει να είναι ανάλογος με το σκοπό που επιδιώκεται κάθε φορά. Με την κρίση του κορωνοϊού συνηθίσαμε σε περιορισμούς στην καθημερινή μας δραστηριότητα προκειμένου να προστατευθεί η δημόσια υγεία.
Η υποχρεωτική χρήση μάσκας σε δημόσιους χώρους υπόκειται κατ’ εξοχήν στον παραπάνω κανόνα της αναλογικότητας. Η μάσκα επηρεάζει αναμφίβολα την ελευθερία της έκφρασης (δυσκολεύοντας την προφορική εκφορά του λόγου) και μπορεί να έχει επιπτώσεις στη σωματική ακεραιότητα (όταν π.χ. εμποδίζει την αναπνευστική λειτουργία). Για πολλούς, η χρήση της επιδρά αρνητικά στο δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικότητας, όταν η δραστηριότητά τους εξαρτάται σημαντικά από την εύκολη αναγνώριση του προσώπου τους ή ακόμη την εκφραστικότητά του. Μια μεγάλη κατηγορία των τελευταίων επηρεάζεται ακόμη και στην ελεύθερη άσκηση του επαγγέλματος (π.χ. εκπαιδευτικοί, ηθοποιοί, μουσικοί, performers).
Αν εξαιρέσουμε την τελευταία περίπτωση, η χρήση μάσκας έχει τις ίδιες σοβαρές επιπτώσεις και στην αυτονομία ενός παιδιού. Οι δραστηριότητες των παιδιών σε δημόσιους χώρους κατά κανόνα δεν τους επιβάλλονται, αν εξαιρέσουμε την υποχρεωτική εκπαίδευση στο σχολείο. Στον ελεύθερο χρόνο τους τα παιδιά, συνήθως, ενθαρρύνονται να μετέχουν σε ποικίλες κοινωνικές ασχολίες. Ήδη, σε αυτές τις προαιρετικές δραστηριότητες, μια υποχρέωση χρήσης μάσκας απλώς θα αποθάρρυνε κάποια παιδιά από τη συμμετοχή, είτε επειδή οι γονείς τους θα εικάσουν ότι υπάρχει κίνδυνος μετάδοσης του ιού στο συγκεκριμένο περιβάλλον είτε επειδή τα ίδια τα παιδιά θα θεωρήσουν ανυπόφορη τη μάσκα στον ελεύθερο χρόνο τους.
Τι γίνεται όμως με την υποχρεωτική χρήση στο περιβάλλον του σχολείου, όπου δεν υπάρχει άλλη επιλογή; Πώς αντιλαμβανόμαστε εκεί την αρχή της αναλογικότητας στην εφαρμογή αυτού του περιορισμού ειδικά για τους μαθητές;
Ο έλεγχος των περιορισμών
Για να απαντήσει κανείς στα ερωτήματα αυτά, πρέπει να ξεκινήσει από δύο δεδομένα, που αφορούν κάθε περιορισμό δικαιωμάτων, όχι μόνο τον συγκεκριμένο.
Το πρώτο είναι γνωστό στους νομικούς και μας λέει ότι σε ένα Κράτος Δικαίου, οι περιορισμοί των δικαιωμάτων πρέπει να ερμηνεύονται και να εφαρμόζονται «στενά», δηλαδή να είναι μόνον οι απολύτως αναγκαίοι και όχι περισσότεροι, εν όψει του σκοπού που επιδιώκουν. Όταν σκοπός είναι η προστασία της δημόσιας υγείας, αυτό σημαίνει π.χ. ότι η επιβολή καραντίνας ή γενικευμένου εμβολιασμού στον πληθυσμό δεν δικαιολογείται, όταν αντιμετωπίζουμε ήπιο ή δύσκολα μεταδιδόμενο λοιμώδες νόσημα.
Το δεύτερο δεδομένο είναι ένα λογικό αυτονόητο, που μας λέει ότι κανένας περιορισμός δικαιωμάτων δεν υιοθετείται, όταν δεν έχουμε απόλυτη βεβαιότητα για τη χρησιμότητά του. Πάλι στο παράδειγμα της δημόσιας υγείας, αυτό σημαίνει ότι για οποιοδήποτε λοιμώδες νόσημα πρέπει να έχουμε βέβαιη γνώση σχετικά με τα χαρακτηριστικά του, αλλά και τα μέτρα αποτελεσματικής του αντιμετώπισης, ώστε να σκεφτούμε τους αναγκαίους περιορισμούς: σοβαρά λοιμώδη νοσήματα που π.χ. προσβάλλουν θανάσιμα ζώα -με εμφανή δείγματα πόνου και ταλαιπωρίας- δεν δικαιολογούν μέτρα περιορισμών, αν δεν αποδειχθεί με βεβαιότητα ότι μπορεί να προσβάλλουν και τον άνθρωπο.
Έχοντας υπ’ όψη αυτά τα δεδομένα, είναι επίσης απαραίτητο να θυμόμαστε ότι οι περιορισμοί των δικαιωμάτων είναι επιτακτικοί νομικοί κανόνες, η παραβίαση των οποίων συνεπάγεται κυρώσεις. Δεν μιλάμε λοιπόν εδώ για απλές «συστάσεις» ή «οδηγίες» που αποσκοπούν στη ρύθμιση της συμπεριφοράς του καθένα, εφ’ όσον τις αποδεχθεί, και μπορεί να προτείνουν περιορισμούς. Οι περιορισμοί με την αυστηρή νομική τους έννοια δεν εξαρτώνται από τη βούληση του αποδέκτη τους: αν δεν τους τηρήσει -είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί- τιμωρείται. Αυτός είναι ένας επί πλέον λόγος για να ελέγχεται αυστηρά τόσο η αναγκαιότητά τους, όσο και η βεβαιότητα της γνώσης στην οποία βασίζονται.
Η χρήση μάσκας
Με τα δεδομένα αυτά πρέπει να αξιολογούμε την υποχρεωτική χρήση μάσκας στις σχολικές αίθουσες.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η μάσκα αποτελεί μέσο για την προστασία της υγείας τουλάχιστον των άλλων, επομένως μπορεί να συμβάλλει στην αποτροπή των λοιμωδών νοσημάτων που μεταδίδονται εύκολα μέσω του αέρα. Το στοιχείο της βεβαιότητας αυτής της συγκεκριμένης γνώσης δεν μπορεί λοιπόν να αμφισβητηθεί, ακόμη και αν δεν έχουμε πλήρη γνώση για τα χαρακτηριστικά του κωρονοιού, καθώς η έρευνα γι’ αυτά συνεχίζεται, ή ακόμη και αν οι επιστήμονες δεν συμφωνούν ότι η χρήση μάσκας προστατεύει και τον χρήστη της.
Με το στοιχείο της αναγκαιότητας, ωστόσο, τα πράγματα διαφέρουν. Η μάσκα δεν είναι αποκλειστικό μέσον για το σκοπό που επιδιώκει: συμπληρώνει απλώς την απαίτηση τήρησης αποστάσεων στις κοινωνικές μας επαφές. Η τήρηση αποστάσεων είναι μάλιστα αυθεντικό μέτρο περιορισμού της ελευθερίας κίνησης για λόγους δημόσιας υγείας, σύμφωνα με τη ρητή πρόβλεψη του Συντάγματος και της ΕΣΔΑ (άρθ. 5), το μόνο επομένως που μπορεί ως τέτοιο να συνοδεύεται από νόμιμες κυρώσεις (πρόστιμα, κ.λπ.).
Το συμπληρωματικό μέτρο της μάσκας ενδείκνυται ασφαλώς όπου δεν είναι δυνατή, λόγω χώρου, η τήρηση αποστάσεων. Για να είναι σύμφωνο με την αρχή της αναλογικότητας θα πρέπει, επομένως, να ελέγχεται η τελευταία αυτή συνθήκη. Δεν είναι βέβαιο ότι στο χώρο των σχολείων η τήρηση αποστάσεων είναι ανέφικτη. Η δυνατότητα εξασφάλισης πρόσθετων αιθουσών και πρόσληψης επί πλέον εκπαιδευτικού προσωπικού πρέπει να προτιμώνται για το σκοπό αυτό. Η αποφυγή δημοσίων δαπανών, εδώ, είναι αμφίβολο αν συμβιβάζεται με τη διάταξη 21 παρ. 3 Σ, δηλαδή το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία. Με διαφορετική διατύπωση: το Κράτος δεν δικαιολογείται να επιβάλλει μέτρα ατομικού περιορισμού δικαιωμάτων, όταν δεν έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες εφαρμογής του αναγκαίου μέτρου να τηρούνται οι αποστάσεις στους χώρους της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Είναι γνωστά τα παραδείγματα κρατών που προχώρησαν στην ενοικίαση εξωσχολικών χώρων (ξενοδοχείων κ.λπ.), με βάση αυτή τη λογική.
Η υποχρεωτική χρήση μάσκας είναι θεμιτή, όταν η διεύρυνση του χώρου διαπιστώνεται αντικειμενικά ανέφικτη. Στην περίπτωση αυτή, όσοι μαθητές ή εκπαιδευτικοί αρνούνται τη μάσκα, μπορούν νόμιμα να εξαιρούνται από τη «ζωντανή» εκπαιδευτική διαδικασία. Ειδικά, πάντως, για τους μαθητές αυτούς, πρέπει να υπάρχει πρόβλεψη κάλυψης των χαμένων διδακτικών ωρών, καθώς πρόκειται για υποχρεωτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης, έστω και αν αυτό σημαίνει ότι θα χρειασθεί να επαναλάβουν την τάξη. Η συνέπεια αυτή δεν αποτελεί «κύρωση», αλλά αναγκαίο μέτρο για τη συμπλήρωση της εκπαίδευσης του μαθητή. Για τον λόγο αυτόν, αν ο στόχος μπορεί να εξυπηρετηθεί με άλλο ηπιότερο τρόπο (π.χ. με online διδασκαλία), ο τελευταίος πρέπει να προτιμηθεί, πάλι κρίνοντας με βάση την αναλογικότητα.
Ένα συμπέρασμα προκύπτει από τα παραπάνω: τα μέτρα της Πολιτείας δεν μπορεί να θεωρούνται από ορισμένους «βασιλικότερους του βασιλέως» ανέλεγκτα, ακριβώς επειδή σε μια δημοκρατική κοινωνία οποιοσδήποτε περιορισμός των δικαιωμάτων παραμένει επώδυνος, ακόμη και σε καιρούς πανδημίας.
Τάκης Βιδάλης
