Με στόχο την καταπολέμηση της πανδημίας και την αναχαίτιση διασποράς της, ο Έλληνας Πρωθυπουργός ανακοίνωσε πρόσφατα έκτακτα μέτρα με κύριους αποδέκτες τους πολίτες άνω των 60 ετών. Ειδικότερα, σύμφωνα με τις εξαγγελίες του Πρωθυπουργού, ο εμβολιασμός τους καθίσταται πλέον υποχρεωτικός και σε όσους δεν θα έχουν κλείσει ραντεβού για εμβολιασμό μέχρι 16 Ιανουαρίου θα επιβάλλεται διοικητικό πρόστιμο 100 ευρώ, ποσό το οποίο θα συγκεντρώνεται, βάσει νόμου, σε ειδικό ταμείο για τα νοσοκομεία. Ως δικαιολογητικός λόγος επιβολής αυτού του μέτρου προβλήθηκε το γεγονός ότι «από τους 350.000 συμπολίτες μας άνω των 60 ετών μόνο 60.000 έσπευσαν να εμβολιαστούν. Στην Ελλάδα το ποσοστό εμβολιασμού σε αυτές τις ηλικίες κινείται ακόμα στο 83%».
Η τροπολογία για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό για τους άνω των 60 ετών κατατέθηκε στο νομοσχέδιο του υπουργείου Υγείας με τίτλο «Σύσταση και Οργάνωση νομικού προσώπου ιδιωτικού δικαίου με επωνυμία “Εθνική Κεντρική Αρχή Προμηθειών Υγείας”, στρατηγική κεντρικών προμηθειών προϊόντων και υπηρεσιών υγείας»[1]. Όπως σημειώνεται, εξαιρούνται από την υποχρέωση εμβολιασμού: (α) όσοι έχουν νοσήσει και για διάστημα εκατόν ογδόντα (180) ημερών από τη νόσηση και (β) όσοι έχουν αποδεδειγμένους λόγους υγείας που εμποδίζουν τη διενέργεια του εμβολίου. Στην τροπολογία αναφέρεται επίσης ότι στην περίπτωση μη τήρησης της υποχρέωσης παρ. 1 επιβάλλεται διοικητικό πρόστιμο 100 ευρώ μηνιαίως. Στην περίπτωση διενέργειας της πρώτης έως και τη 15η μέρα του μήνα και ολοκλήρωσης του εμβολιαστικού κύκλου σύμφωνα τις προβλεπόμενες διαδικασίες και στον προβλεπόμενο χρόνο, ειδικώς για μήνα αυτό, επιβάλλεται διοικητικό πρόστιμο 50 ευρώ.
Η εν λόγω διάταξη βρίσκεται στο στόχαστρο κριτικής αρκετών ακαδημαϊκών και έχουν εκφραστεί δύο τάσεις στην επιστημονική κοινότητα με κριτήριο τη συνταγματικότητά της[2]. Παραθέτοντας την προσωπική άποψη επί του θέματος μπορούμε να σημειώσουμε τα ακόλουθα στοιχεία:
- Ως προς το ζήτημα της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού, η οποία αναπόφευκτα εισάγεται μέσω της συγκεκριμένης διάταξης, έχει αναπτυχθεί πλούσια επιστημονική βιβλιογραφία στη βάση διεθνούς και ευρωπαϊκής νομοθεσίας, ενώ υπάρχει και αντίστοιχη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου[3]. Εκείνο που διαφαίνεται ως κοινή συνιστώσα είναι ότι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός καταρχήν απαγορεύεται, εφόσον πρόκειται για ιατρική πράξη που υπόκειται στην εξασφάλιση προηγούμενης κατάλληλης και αντικειμενικής ενημέρωσης, καθώς και ελεύθερης και ρητής συναίνεσης. Ωστόσο, δύναται να επιβληθεί ad hoc υπό τον απαραίτητο σεβασμό αρχών νομιμότητας, αναγκαιότητας και αναλογικότητας, με γνώμονα την προστασία της δημόσιας υγείας. Ως εκ τούτου, η υποχρεωτικότητα εμβολιασμού μπορεί να συναντήσει νομικό έρεισμα.
- Στην Ελλάδα έχει ψηφιστεί και δημοσιευτεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο νόμος 4675/2020 περί «πρόληψης, προστασίας και προαγωγής της υγείας και ανάπτυξης των υπηρεσιών δημόσιας υγείας». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο 3 του Νόμου όπου προβλέπεται ρητά ότι «Σε περιπτώσεις εμφάνισης κινδύνου διάδοσης μεταδοτικού νοσήματος, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, μπορεί να επιβάλλεται, με απόφαση του Υπουργού Υγείας, μετά από γνώμη της ΕΕΔΥ, υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού με σκοπό την αποτροπή της διάδοσης της νόσου.
- Με την ανωτέρω απόφαση ορίζονται η ομάδα του πληθυσμού ως προς την οποία καθίσταται υποχρεωτικός ο εμβολιασμός με καθορισμένο εμβόλιο, η τυχόν καθορισμένη περιοχή υπαγωγής στην υποχρεωτικότητα, το χρονικό διάστημα ισχύος της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού, το οποίο πρέπει πάντοτε να αποφασίζεται ως έκτακτο και προσωρινό μέτρο προστασίας της δημόσιας υγείας για συγκεκριμένη ομάδα του πληθυσμού, η ρύθμιση της διαδικασίας του εμβολιασμού και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια». Επομένως, ο αναγκαστικός εμβολιασμός θα πρέπει να υπακούει σε αυστηρές νομοθετικές επιταγές, οι οποίες λειτουργούν ως ασπίδα προστασίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και αποτροπή αυθαίρετης επιβολής εξουσίας. Τέτοιες επιταγές ορίζονται η έκδοση υπουργικής απόφασης που να καθορίζει τις συγκεκριμένες ομάδες και κατηγορίες πληθυσμού που υπόκεινται σε υποχρεωτικό εμβολιασμό και η αιτιολογημένη γνώμη της ΕΕΔΥ. Έτσι, εξυπηρετούνται οι αρχές της νομιμότητας και αναγκαιότητας. Επιπρόσθετα, πρέπει να τονιστεί ο καθορισμός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος ισχύος της απόφασης περί υποχρεωτικότητας εμβολιασμού καθώς συνιστά έκτακτο και προσωρινό μέτρο.
- Με βάση την ανωτέρω νομοθετική διάταξη μπορεί να ειπωθεί ότι ο καθορισμός της ηλικιακής ομάδας των άνω των 60 ετών αντιστοιχεί στην ομάδα του πληθυσμού ως προς την οποία καθίσταται υποχρεωτικός ο εμβολιασμός. Ωστόσο, αμφισβητούμενο θα πρέπει να θεωρείται το καθολικό πεδίο εφαρμογής της διάταξης, δηλαδή εάν στην έννοια της «ομάδας του πληθυσμού» εντάσσεται μια ολόκληρη ηλικιακή τάξη σε καθολικό πεδίο. Επιπλέον, απουσιάζει πρόβλεψη συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος εφαρμογής του υποχρεωτικού εμβολιασμού αλλά αντίθετα παρατηρείται μια αοριστία και ασάφεια, χωρίς τον καθορισμό οποιασδήποτε χρονικής περιόδου επανεξέτασης των μέτρων[4]. Επιπρόσθετα, ως προς την ικανοποίηση του κριτηρίου αναγκαιότητας και αιτιολόγησης επιβολής του μέτρου, προκύπτουν συναφή ερωτηματικά. Ειδικότερα, παρόλο που δικαιολογητικός λόγος εμφανίζεται το χαμηλό ποσοστό εμβολιασμού στην υπό αναφορά ηλικιακή ομάδα, δεν δίνονται σαφείς απαντήσεις ούτε τεκμηριώνεται επαρκώς εάν οι πολίτες άνω των 60 ετών ευθύνονται για τη διασπορά της πανδημίας ώστε να ληφθούν αναλόγως τέτοιες αυστηρές αποφάσεις. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του Έλληνα Πρωθυπουργού, εκείνο το οποίο διεμηνύθη είναι η ανάγκη αποσυμφόρησης της κατάστασης στις ΜΕΘ και στα νοσοκομεία. Ωστόσο, αυτό δεν ισοδυναμεί με το ότι θωρακίζεται ή ενισχύεται η δημόσια υγεία με τη στοχοποίηση των πολιτών άνω των 60 ετών από τη στιγμή που η εξάπλωση της πανδημίας γίνεται από οποιαδήποτε ηλικιακή ομάδα. Συνεπώς, προκύπτει εύλογα το ακόλουθο ερώτημα: στόχος είναι η αποσυμφόρηση των νοσοκομείων ή ο περιορισμός της διασποράς του ιού;
- Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη κριτική εστιάζεται στην επιβολή διοικητικού προστίμου σε περίπτωση μη υπακοής στην εν λόγω απόφαση. Κάτι τέτοιο κρίνεται ενάντιο στην αρχή της αναλογικότητας. Αφενός, γεννά κοινωνικές διακρίσεις και μπορεί να διασπάσει την κοινωνική συνοχή, στοχοποιώντας συγκεκριμένη ηλικιακή τάξη και καθιστώντας την ουσιαστικά υπόλογη για την αντικειμενικά πολύ δύσκολη κατάσταση στον τομέα της υγείας εξαιτίας της εξάπλωσης της πανδημίας. Αφετέρου, προσκρούει στην αρχή της αυτονομίας, ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και ισότητας καθώς δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη η οικονομική κατάσταση πολιτών. Η καθολική και αδιάκριτη στέρηση του ποσού των 100 ευρώ, χωρίς καμία προηγούμενη εξέταση και χωρίς κανένα υποκειμενικό ή αντικειμενικό κριτήριο, όπως για παράδειγμα τόπο διαμονής ενός πολίτη άνω των 60 ετών ή οικονομική κατάσταση, μπορεί να θεωρηθεί ως κατάφωρη παραβίαση της προσωπικής ελευθερίας, υπέρμετρη επέμβαση στον ιδιωτικό βίο και παράγοντας υποβάθμισης του βιοτικού του επιπέδου. Προχωρώντας ακόμα ένα βήμα περισσότερο, μπορεί να ειπωθεί κάλλιστα ότι η επιβολή του διοικητικού προστίμου, υπό τις συνθήκες κάτω από τις οποίες επιβάλλεται και ελλείψει άλλων αντιμέτρων, όπως αυστηροποίηση περιορισμού μετακινήσεων, συνιστά παραβίαση της θεμελιώδους αρχής του κράτους δικαίου, η οποία υπηρετεί αρχές δικαιοσύνης, εμπεριέχει την ασφάλεια δικαίου και εξασφαλίζει την εμπιστοσύνη του πολίτη στη διοίκηση[5].
Συνοψίζοντας, για όλους τους ανωτέρω λόγους μπορεί να υποστηριχτεί ότι η τροπολογία περί υποχρεωτικού εμβολιασμού των πολιτών άνω των 60 ετών και η επιβολή διοικητικού προστίμου σε περίπτωση ανυπακοής, κινείται σε γραμμές αντισυνταγματικότητας, προσβάλλοντας τόσο νομικά κριτήρια όσο και θεμελιώδεις αρχές. Αναμφίβολα, η πολιτεία έχει και οφείλει να διαθέτει τα μέσα και την εξουσία επιβολής κυρώσεων και αυστηρών μέτρων για την προάσπιση του κοινωνικού συμφέροντος. Σε κάθε περίπτωση, όμως, πρέπει πρωτίστως να λειτουργεί ως κράτος δικαίου και πρόνοιας, κάτι που ισοδυναμεί όχι μόνο με τη λήψη κατάλληλων και ενδεδειγμένων μέτρων αλλά και με την αποχή από τη λήψη αποφάσεων που θα μπορούσαν να διασπάσουν την κοινωνική συνοχή. Εξάλλου, οι ίδιοι Ευρωπαϊκοί και Διεθνείς Οργανισμοί με ψηφίσματα και αποφάσεις απαγορεύουν κατηγορηματικά τον διαχωρισμό πολιτών με κριτήριο τον προηγούμενο εμβολιασμό τους, καθιστώντας αμφιλεγόμενα συναφή μέτρα που (δύνανται να) προκαλούν κοινωνικές ανισότητες. Σε εποχές κρίσης όπως σίγουρα είναι η σημερινή, το μεγαλύτερο ίσως ζητούμενο είναι η διαφύλαξη αξιών και ιδανικών. Αναντίρρητα, μπροστά στη μεγαλύτερη υγειονομική (και ανθρωπιστική) κρίση μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο απαιτούνται μέτρα δραστικά, ενδεχομένως και αρκετά παρεμβατικά και αυστηρά. Εντούτοις, οι όποιες αυστηρές αποφάσεις πρέπει περισσότερο να είναι σωφρονιστικές και όχι τιμωρητικές. Διαφορετικά, όχι μόνο δεν επιτυγχάνεται ο στόχος ορθολογικής αντιμετώπισης κρίσης και προστασίας της δημόσιας υγείας, αλλά χαλαρώνει ο συνεκτικός δεσμός στις σχέσεις πολίτη και κράτους, κάτι που σίγουρα μπορεί να οδηγήσει σε πολύ δυσμενέστερες καταστάσεις.
Κωνσταντίνος Κουρούπης
Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου και Δικαίου Προσωπικών Δεδομένων, Τμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Frederick, Κύπρος
Υποσημειώσεις:
[1] Ολόκληρο το κείμενο της τροπολογίας εδώ: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/bbb19498-1ec8-431f-82e6-023bb91713a9/11798907.pdf.
[2] Υπέρ της συνταγματικότητας του μέτρου έχουν τοποθετηθεί οι Α. Μανιτάκης, Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός στους άνω των 60, σε: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 30.11.2021, διαθέσιμο σε: Μανιτάκης: Συνταγματικός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός στους άνω των 60 | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr), Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή, Η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού στην ηλικιακή ομάδα άνω των 60 ετών (Άποψη Ι), σε: SyntagmaWatch.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού στην ηλικιακή ομάδα άνω των εξήντα ετών (Άποψη Ι) – Syntagma Watch Χ. Τσιλιώτης, Υποχρεωτικός εμβολιασμός: Διχασμένοι οι συνταγματολόγοι – Η συνταγματικότητα του μέτρου και η αντίδραση για το πρόστιμο, συνέντευξη σε: ethnos.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Υποχρεωτικός εμβολιασμός: Διχασμένοι οι συνταγματολόγοι – Η συνταγματικότητα του μέτρου και η αντίδραση για το πρόστιμο | Έθνος (ethnos.gr), ενώ εναντίον οι Ξ. Κοντιάδης/Α. Φωτιάδου, Υποχρεωτικότητα του εμβολίου και διοικητικά πρόστιμα με ηλικιακό κριτήριο (Άποψη ΙΙ), σε: SyntagmaWatch.gr 1.12.2021, διαθέσιμο σε: Υποχρεωτικότητα του εμβολίου και διοικητικά πρόστιμα με ηλικιακό κριτήριο (Άποψη ΙΙ) – Syntagma Watch, Κ. Χρυσόγονος, Η υποχρεωτικότητα των εμβολιασμών προσκρούει στο Σύνταγμα, συνέντευξη CNN Greece, 30.11.2021, διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/ellada/story/291502/xrysogonos-sto-cnn-greece-syntagmatiko-provlima-logo-tis-ypoxreotikotitas-ton-emvoliasmon
[3] Βλ.ενδεικτικά Κ.Κουρούπη, Δικαίωμα στην υγεία και Covid19, εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2021, του ιδίου, Η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο, 22.4.2020 και Υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού στο πλαίσιο ιδιωτικών δραστηριοτήτων, 9.12.2020, syntagmawatch, Ξ. Κοντιάδη, Υποχρεωτικός Εμβολιασμός και Σύνταγμα, 21.9.2020 και Είναι συνταγματικά ανεκτός ο υποχρεωτικός εμβολιασμός;, 4.12.2020, syntagmawatch, Φ.Παναγοπούλου, Βιοηθικοί προβληματισμοί σε περίοδο πανδημίας, 1.4.2020, syntagmawatch, Τ.Βιδάλη, Είναι υποχρεωτικός ο εμβολιασμός, ώστε να μην κινδυνεύει η δημόσια υγεία;, 15.4.2019, syntagmawatch. Ως προς νομοθετικό υπόβαθρο για τη δυνατότητα υποχρεωτικού εμβολιασμού μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα άρθρα 2 παρ. 1, 5 παρ. 1 και παρ. 5 του Συντάγματος, 8 παρ. 1 της Ε.Σ.Δ.Α., 3 παρ. 2 του Χ.Θ.Δ.Ε.Ε. και 5 της Σύμβασης του Οβιέδο ενώ ιδιαίτερα σημαντικές θεωρούνται οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ στις υποθέσεις Solomakhin v. Ukraine, 24.9.2012, Vavricka and others v. Czech Republic, 8.4.2021, όπου κρίθηκε δυνατή η επιβολή εμβολιασμού υπό συγκεκριμένες περιστάσεις και συνθήκες.
[4] Σε αντίθεση για παράδειγμα με την τροπολογία περί υποχρεωτικού εμβολιασμού σε ορισμένες κατηγορίες εργαζομένων, η οποία κρίνεται συνταγματική καθώς, σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις της τροπολογίας, η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού δεν επιβάλλεται αόριστα αλλά μπορεί να διαρκέσει έως 3 μήνες, το αργότερο έως την 31η Οκτωβρίου 2021, οπότε επαναξιολογείται η εφαρμογή του υποχρεωτικού εμβολιασμού. Βλ. Κ.Κουρούπη, Η συνταγματικότητα της διάταξης για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό υγειονομικού προσωπικού, 27.7.2021, syntagmawatch.
[5] Βλ. εκτεταμένη ανάλυση για αρχή κράτους δικαίου και αλληλεγγύης σε Μ.Χρυσομάλλη, Η αρχή του Κράτους Δικαίου στην έννομη τάξη της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, Νομική Βιβλιοθήκη, 2018.
