Στις 22/7/2021 ψηφίστηκε από τη Βουλή η τροπολογία[1] για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό σε κατηγορίες εργαζομένων. Πρόκειται για την πρώτη νομοθετική πράξη που καθιερώνει την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού ενώ ήδη σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως σε Ιταλία και Γαλλία, έχει επιβληθεί ο εμβολιασμός για τους εργαζομένους στον στενό και ευρύτερο τομέα της υγείας[2]. Πρόκειται για ένα ζήτημα με ποικίλες διαστάσεις, νομικές, ιατρικές, κοινωνικές και πολιτικές και ως εκ τούτου συγκεντρώνει ιδιαίτερο προβληματισμό ως προς τη συνταγματική του νομιμοποίηση.
Η δυνατότητα υποχρεωτικού εμβολιασμού έχει αναλυθεί εκτενώς στην επιστημονική βιβλιογραφία και αρθρογραφία[3]. Κοινή συνισταμένη αποτελεί η διαπίστωση ότι η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού εν καιρώ πανδημίας μπορεί να γίνει δεκτή ως αναγκαίο και απαραίτητο μέτρο σε μια δημοκρατική κοινωνία, μόνο κατόπιν προσεκτικής και ενδελεχούς στάθμισης των συγκρουόμενων αγαθών, δηλαδή της προστασίας της ιδιωτικής ζωής και της δημόσιας υγείας. Υπό το πρίσμα της αναλογικότητας, θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού και σε ορισμένα επαγγελματικά περιβάλλοντα, λόγω του αντικειμενικά αυξημένου κινδύνου βλάβης της δημόσιας υγείας. Εξάλλου, έχει ήδη ψηφιστεί και δημοσιευτεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως ο νόμος 4675/2020 περί «πρόληψης, προστασίας και προαγωγής της υγείας και ανάπτυξης των υπηρεσιών δημόσιας υγείας». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο 3 του Νόμου όπου προβλέπεται ρητά ότι «Σε περιπτώσεις εμφάνισης κινδύνου διάδοσης μεταδοτικού νοσήματος, που ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, μπορεί να επιβάλλεται, με απόφαση του Υπουργού Υγείας, μετά από γνώμη της ΕΕΔΥ, υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού με σκοπό την αποτροπή της διάδοσης της νόσου.
Με την ανωτέρω απόφαση ορίζονται η ομάδα του πληθυσμού ως προς την οποία καθίσταται υποχρεωτικός ο εμβολιασμός με καθορισμένο εμβόλιο, η τυχόν καθορισμένη περιοχή υπαγωγής στην υποχρεωτικότητα, το χρονικό διάστημα ισχύος της υποχρεωτικότητας του εμβολιασμού, το οποίο πρέπει πάντοτε να αποφασίζεται ως έκτακτο και προσωρινό μέτρο προστασίας της δημόσιας υγείας για συγκεκριμένη ομάδα του πληθυσμού, η ρύθμιση της διαδικασίας του εμβολιασμού και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια». Επομένως, ο αναγκαστικός εμβολιασμός θα πρέπει να υπακούει σε αυστηρές νομοθετικές επιταγές, οι οποίες λειτουργούν ως ασπίδα προστασίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και αποτροπή αυθαίρετης επιβολής εξουσίας. Τέτοιες επιταγές ορίζονται η έκδοση υπουργικής απόφασης που να καθορίζει τις συγκεκριμένες ομάδες και κατηγορίες πληθυσμού που υπόκεινται σε υποχρεωτικό εμβολιασμό και η αιτιολογημένη γνώμη της ΕΕΔΥ. Έτσι εξυπηρετούνται οι αρχές της νομιμότητας και αναγκαιότητας. Επιπρόσθετα, πρέπει να τονιστεί ο καθορισμός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος ισχύος της απόφασης περί υποχρεωτικότητας εμβολιασμού καθώς συνιστά έκτακτο και προσωρινό μέτρο. Συνεπώς με την εξάλειψη της πανδημίας ή με την αλλαγή των επιδημιολογικών συνθηκών, σύμφωνα με τη γνώμη των ειδικών επιστημόνων, παύει αυτόματα να ισχύει η εν λόγω απόφαση.
Τα όσα ανωτέρω επισημάνθηκαν οριοθετούν το περίγραμμα των προϋποθέσεων από τις οποίες εξαρτάται η συνταγματικότητα της υπό κρίση νομοθετικής διάταξης. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το κείμενο της τροπολογίας (άρθρο 2), αποδέκτες της πράξης ορίζεται «όλο το προσωπικό των ιδιωτικών, δημόσιων και δημοτικών μονάδων φροντίδας ηλικιωμένων και φροντίδας ατόμων με αναπηρία (ιατρικό, παραϊατρικό, νοσηλευτικό, διοικητικό και υποστηρικτικό προσωπικό), καθώς και όλο το προσωπικό σε ιδιωτικές, δημόσιες και δημοτικές δομές υγείας». Εξαιρούνται από την υποχρεωτικότητα όσοι έχουν νοσήσει και για διάστημα έξι μηνών από τη νόσηση και όσοι έχουν αποδεδειγμένους λόγους υγείας που εμποδίζουν τη διενέργεια του εμβολίου.
Στην περίπτωση μη τήρησης της υποχρέωσης, οι συνέπειες που επέρχονται περιλαμβάνουν το ειδικό διοικητικό μέτρο της αναστολής καθηκόντων για επιτακτικούς λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας. Ο χρόνος αναστολής δεν λογίζεται ως χρόνος πραγματικής δημόσιας υπηρεσίας, συνεπώς δεν καταβάλλονται αποδοχές. Αντιστοίχως, δεν καταβάλλονται ασφαλιστικές εισφορές, όμως η υγειονομική κάλυψη του υποκειμένου προστατεύεται στο ακέραιο.
Σε περίπτωση διαπίστωσης παράβασης επιβάλλονται υψηλά διοικητικά πρόστιμα. Ως αντιστάθμισμα σε περίπτωση που τεθεί πρόσωπο σε αναστολή λόγω άρνησης υποβολής σε εμβολιασμό, προσλαμβάνεται προσωπικό με σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου ορισμένου χρόνου αντίστοιχων προσόντων, κατηγορίας/εκπαιδευτικής βαθμίδας, κλάδου/ειδικότητας του προσωπικού που έχει τεθεί σε αναστολή καθηκόντων. Ο ανώτατος αριθμός του προς πρόσληψη προσωπικού δεν δύναται να υπερβαίνει τον αριθμό του προσωπικού που έχει τεθεί σε αναστολή, το προσωπικό οφείλει δε να προσκομίζει ψηφιακό πιστοποιητικό εμβολιασμού ενώ οι σχετικές συναπτόμενες συμβάσεις ιδιωτικού δικαίου δεν μπορούν να διαρκούν περισσότερο από τρεις μήνες.
Αξίζει να τονιστεί ιδιαίτερα το γεγονός ότι στο κείμενο της νομοθετικής διάταξης ορίζεται ρητά ότι «επαναξιολογείται η εφαρμογή του υποχρεωτικού εμβολιασμού έως τις 31/10/2021», συνεπώς καθορίζεται συγκεκριμένη χρονική διάρκεια εφαρμογής του μέτρου.
Ενόψει της ανάλυσης και περιγραφής του βασικού περιεχομένου των διατάξεων της νομοθετικής διάταξης, προκύπτουν τα ακόλουθα:
- Αρχή αναλογικότητας: διαπιστώνεται πλήρης σεβασμός καθώς οι συνέπειες σε περίπτωση άρνησης υποβολής σε εμβολιασμό εκ μέρους του υποκειμένου καταλήγουν έως την αναστολή καθηκόντων και όχι την απόλυση, πράγμα που θα θεωρούνταν ευθέως δυσανάλογη συνέπεια και θα έθιγε τον βασικό πυρήνα του δικαιώματος στην εργασία. Συναφώς, δεν προβλέπεται παραπομπή στο πειθαρχικό ούτε και καμία ποινική κύρωση. Επίσης, σε περίπτωση που το πρόσωπο υποβληθεί σε εμβολιασμό αυτομάτως αίρεται η αναστολή καθηκόντων του και επανέρχεται στην εργασία του. Ως προς την επιλογή της επαγγελματικής κατηγορίας που υπόκειται σε υποχρεωτικό εμβολιασμό, αυτή έγινε με κριτήριο τη στάθμιση ιδιωτικού και δημοσίου συμφέροντος. Όπως έχει ήδη αναφερθεί στην αρχή, στο υγειονομικό περιβάλλον παρατηρείται αυξημένος κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών ενώ η παροχή ιατρικών υπηρεσιών γίνεται αποκλειστικά από αρμόδιο υγειονομικό προσωπικό, συνεπώς τυχόν ιδιωτικό συμφέρον άρνησης εμβολιασμού υποχωρεί μπροστά στην αντικειμενική ανάγκη ιατρικής φροντίδας του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου.
- Αρχή νομιμότητας : εξασφαλίζεται στο ακέραιο καθώς η τροπολογία του Υπουργού Υγείας εγκρίθηκε με ευρύτερη πλειοψηφία από την Ολομέλεια της Βουλής, συνεπώς τηρήθηκε η σχετική διαδικασία και οι όροι που έθετε το άρθρο 3 του ν.4675/2020. Επίσης, ορίστηκε συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα/ επαγγελματική κατηγορία που υπόκειται σε υποχρεωτικό εμβολιασμό. Παράλληλα, με το εθνικό νομοθετικό πλαίσιο από το οποίο πηγάζει η ψήφιση της εν λόγω νομοθετικής διάταξης, νομικό έρεισμα συναντάται τόσο στο διεθνές όσο και στο ευρωπαϊκό επίπεδο, με σχετική νομοθεσία και νομολογία, όπως ενδεικτικά στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, στον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη όπως επίσης και σε αποφάσεις Δικαστηρίου της Ένωσης και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Όλο το ανωτέρω νομοθετικό οπλοστάσιο προνοεί την δυνατότητα περιορισμού απόλαυσης δικαιωμάτων χάριν προστασίας της δημόσιας υγείας.
- Αρχή αναγκαιότητας/σκοπού : και εδώ παρατηρείται απόλυτος σεβασμός καθώς η συνεχιζόμενη πανδημία και οι επιπτώσεις της στην ανθρώπινη ζωή και αξιοπρέπεια καθιστούν επιτακτική την ανάγκη ουσιωδών μέτρων αντιμετώπισης και περιορισμού διασποράς της νόσου.
- Επιπρόσθετα, πρέπει να υπογραμμιστεί το σαφές χρονικό περίγραμμα εφαρμογής του μέτρου. Πιο συγκεκριμένα, η υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού δεν επιβάλλεται αόριστα αλλά μπορεί να διαρκέσει έως 3 μήνες, το αργότερο έως την 31η Οκτωβρίου 2021, οπότε επαναξιολογείται η εφαρμογή του υποχρεωτικού εμβολιασμού.
Για όλους τους παραπάνω λόγους επομένως, κρίνουμε τη σχετική νομοθετική διάταξη απόλυτα συνταγματική και ευθυγραμμισμένη με θεμελιώδεις αρχές ενωσιακού δικαίου. Παράλληλα, εξυπηρετούνται οι αρχές του κράτους δικαίου, πρόνοιας και ισότητας, έτσι όπως διατυπώνονται και διαπερνούν τον πυρήνα βασικών συνταγματικών διατάξεων.
Κωνσταντίνος Κουρούπης
Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκού Δικαίου και Δικαίου Προσωπικών Δεδομένων, Τμήμα Νομικής Πανεπιστημίου Frederick, Κύπρος.
Υποσημειώσεις:
[1] http://www.legalnews24.gr/2021/07/206-48202021.html?m=1
[2] https://www.dw.com/el/ιταλία-υποχρεωτικός-εμβολιασμός-για-τους-υγειονομικούς/a-57039521, https://www.cbc.ca/news/world/france-covid-mandatory-vaccination-health-workers-1.6099589.
[3] Βλ. Κ. Κουρούπη, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/i-ypoxreotikotita-tou-smvoliasmou-se-diethnes-kai-evropaiko-epipedo/, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/h-ypoxrewtikothta-emvoliasmou-twn-swmatwn-ths-emak-sto-stoxastro-tou-ste/,
Χ. Τσιλιώτη, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/syntagmatikos-o-ypochreotikos-emvoliasmos-scholio-stin-ste-d-tmima-2387-2020/,
Ξ. Κοντιάδη, Α. Φωτιάδου, https://www.syntagmawatch.gr/trending-issues/ergasiaka-dikaiwmata-kai-ypoxrewtikos-emvoliasmos/,
Τ.Βιδάλη, https://www.syntagmawatch.gr/my-constitution/ine-opochreotikos-o-emvoliasmos-oste-na-min-kindinevi-i-dimosia-ygeia/,
Κ.Κουρούπη, «Το δικαίωμα στην υγεία και COVID-19», εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, 2021 καθώς και την εκδοθείσα γνώμη του Εργαστηρίου Μελέτης Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής του ΑΠΘ για την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού κατά της COVID-19.
